1966. su imali 22 stanovnika s fakultetskom diplomom, a danas su ekonomsko čudo

Bocvana je tipičan primjer afričke države u kojoj nije postojala civilizacija ni prije vladavine Evropljana, ni neposredno nakon nezavisnosti zemlje. Do dolaska prvih kolonijalista, na njenoj teritoriji je živjelo desetak plemena koja su se bavila poljoprivredom i stočarstvom, sukobljavajući se povremeno.

1885. Britanija je uspostavila protektorat nad plemenima Tsvan. Lokalni poglavari nisu bili protiv, jer su vjerovali da će to spriječiti pokušaje drugih kolonijalista da posegnu za njihovom zemljom. Međutim, takva se očekivanja nisu ostvarila: Bečuanalend – to je bilo ime protektorata – napali su zlonamjerni muški farmeri i britanska južnoafrička kompanija na čelu sa Cecilom Rhodesom.

Shvativši očajno stanje svog položaja, vođe tri plemena Tsvan odlučile su 1895. godine da odu u Britaniju kako bi ubijedili Chamberlaina i kraljicu Victoriu da uspostave strožu kontrolu nad Bečuanalendom. Što su i učinili. Rhodes je prokomentarisao ove stvari frustrirajućim iskustvom: “Poniženje je biti poražen od crnčuga”.

Kako je sve počelo?

U godini nezavisnosti od Velike Britanije, Bocvana je bila jedna od najsiromašnijih zemalja na svijetu. Tada je njen nominalni BDP po glavi stanovnika iznosio otprilike 90 dolara. Svjetski prosjek bio je 627 dolara, u Crnoj (Subsaharskoj) Africi 172 dolara, a u susednom Zimbabveu 277 dolara.

Evo šta Daron Acemoglu i James Robinson u knjizi Zašto narodi propadaju, pišu o stanju u Bocvani po stjecanju nezavisnosti:

Do trenutka nezavisnosti, Bocvana je bila jedna od najsiromašnijih zemalja na svijetu. Širom zemlje bilo je ukupno 12 kilometara asfaltiranih puteva, 22 osobe s fakultetskim i oko stotinu ljudi sa srednjoškolskim obrazovanjem.

Još nekoliko statistika o Bocvani u prvim godinama nakon nezavisnosti:

• Jedna žena imala je 6.7 djece (1966);
• Očekivana životna dob bila je 53 godine. Ova brojka je vrlo dobra: samo je 3 godine ispod svjetskog prosjeka (1966) i 10 godina iznad prosjeka u Crnoj Africi;
• Bilo je 9 srednjih škola širom zemlje. Tada je u Bocvani živjelo 614 hiljada ljudi (1966);
• Samo 2% stanovništva imalo je osnovno obrazovanje;
• 60% djece nije pohađalo osnovnu školu (1971);
• Na 652 hiljade ljudi bilo je 28 bolnica i klinika (1968).
• Na jednog ljekara dolazilo je 47.652 osobe;
• 9% stanovništva živjelo je u urbanim sredinama (1971);
• 42.7% BDP-a činila je poljoprivreda (1966);
• U prvim godinama nakon nezavisnosti, oko 60% državne potrošnje obezbijeđeno je preko međunarodnih organizacija.

Povrh svega, 1960-ih je u Bečuanalendu se dogodila jaka suša koja je ubila trećinu stoke. Ljudi su brzo napustili zemlju i odselili u Zimbabve i Južnu Afriku u potrazi za hranom i utočištem. Međutim, za zemlju čiji je moto „Neka pada kiša“, suše nisu retkost.

Jedan južnoafrički novinar o nezavisnosti Bocvane pisao je sljedeće:

Bečuanalend: Osiromašena, neplodna i gladna zemlja koja nema nikakve šanse da postigne ekonomsku stabilnost, ove je sedmice postala članicom UN-a. Trikolori plave, bijele i crne boje svuda se vijore u Gaboroneu, njenom glavnom gradu koji se izdvaja iz cijele zemlje. Ali u drugim regionima ove ogromne, neprohodne pustinje, koja će se zvati Bocvana, nema šta da se slavi. Dvije godine razorne suše i neuspjeha usjeva doveli su do meteža i gladi među ljudima razasutim po cijeloj zemlji, koja živi samo od poljoprivrede. Više od petine stanovništva doslovno preživljava zahvaljujući humanitarnoj pomoći, a ta brojka je u porastu.

Ključni razlozi ekonomskog uspjeha

Dijamanti su glavni prirodni resurs Bocvane. Stoga je razumno pretpostaviti da je upravo ovaj mineral glavni uzrok njenog ekonomskog čuda. Bocvana je izašla iz duboke krize još prije otkrića dijamanata. U tome joj je pomogla trgovina goveđim mesom. U prvim godinama nezavisnosti osnovana je državna komisija koja je otkupljivala svo meso poljoprivrednika i prodavala ga na inostranom tržištu. Također, još i tada, vlada je počela da privlači strane investitore, uključujući i evropske.

Danas je Bocvana drugi najveći proizvođač dijamanata na svijetu s godišnjom stopom od 20.9 miliona karata. Ispred je samo Rusija, koja proizvodi čak 40 miliona karata, što je skoro 2 puta više (podaci za 2016). Velika ležišta dijamanata otkrivena su u Bocvani tek na kraju britanske vladavine 1960-ih. Već 1971. godine otvoren je prvi rudnik koji se nalazio u blizini grada Orapa i po njemu je dobio ime. 1982. godine počeo je da radi Džvaneng, najbogatiji rudnik dijamanata na svijetu.

Od prvih dana, razvoj glavnih ležišta obavljala je kompanija Debswana, čijih polovina akcija pripada vladi Bocvane, a druga De Beersu (Južna Afrika). U najboljim godinama, korporacija De Beers je kontrolisala skoro 80-85% trgovine svjetskih dijamanata. Konkurencija je otklonila potpuni monopol, iako De Beers još uvijek prodaju oko 37%  svjetskih dijamanata (u 2018).

Interesantno je da je osnivač De Beersa isti onaj Cecil Rhodes koji je u 19. stoljeću želio da porobi Bečuanalend. Kompanija je osnovana 1888. godine, ali je Rhodes umro 1902.

Proizvodnja dijamanata neprestano raste. 1981. godine u Bocvani je iskopano 4.98 miliona karata, zatim je 1983. ta brojka porasla na 10.897, a 1997. je prešla 20 miliona. Razvoj rudnika je dostigao vrhunac u 2006. godini, kada je iskopano 34.293 miliona karata dijamanata.

U 7 godina nakon otkrića velikih rezervi dijamanata, BDP Bocvane porastao je za 125%. Rast je i strateški vođen i bio pod utjecajem države. Njime se upravljalo i smanjivao dotok strane pomoći, a predano se radilo na izgradnji institucionalnog konteksta liberalne tržišne ekonomije i višestranačkog demokratskog sistema vlasti. Rast po glavi stanovnika je iznosio 6.3% tokom četiri decenije (1960-2000), dok je prosječni rast realnog BDP-a iznosio gotovo 10%. Bocvana je vodeći afrički igrač u inostranstvu.

U čitavoj historiji nezavisne Bocvane, nije se dogodila nijedna revolucija ili pobuna, niti jedan vojni sukob ili genocid po čemu su njihovi susjedi postali “slavni”. Formalni demokratski postupci poštovani su od početka nezavisnosti. Nije se desio ni jedan pokušaja uspostavljanja diktature.

Čak je i prekid veze s matičnom zemljom (Velikom Britanijom) nastupio mirno: pregovorima. Međutim, ovo i nije iznenađujuće, imajući u vidu da u vrijeme napuštanja Britanskog carstva, zemlja nije bila poznata po draguljima, već beživotna, slabo naseljena pustinja.

Mnogi autori pišu da korijeni bocvanskog ekonomskog čuda leže u jakim institucijama i transparentnom političkom sistemu.

Prema Acemogluu i Robinsonu, odgovor na ta pitanja leži u kvalitetu političkih i ekonomskih institucija Bocvane. Nakon nezavisnosti, Demokratska stranka Bocvane uspjela je da stvori snažne institucije koje imaju za cilj postizanje političke stabilnosti i dugoročnog ekonomskog rasta. Bocvana je konsolidovana demokratija koja održava slobodne izbore od 1966. Indeks percepcije korupcije svrstava Bocvanu kao najmanje korumpiranu zemlju u Africi (njen skor je dvostruko veći od prosjeka za zemlje Subsaharske Afrike).

S ekonomske strane, Bocvana je druga najslobodnija ekonomija u Africi (koju je nadmašio samo Mauricijus). Ima razumno regulatorno okruženje i razumnu vladavinu zakona. Ovo dvoje olakšava vođenje poslovanja i podstiče strane investicije. Pored toga, trgovinske prepreke su relativno male, dok su sukcesivne vlade uspjele da održe javne finansije pod kontrolom.

Prema podacima iz 2019. godine, maksimalna stopa poreza na dohodak u Bocvani je 25%, a stopa za preduzeća iznosi 22%. Poresko opterećenje iznosi svega 24.9% od ukupnog BDP-a. Državna potrošnja iznosi 33.7% BDP-a, a državni dug je svega 15.6%. Rejting ekonomskih sloboda ukazuje na nizak nivo državne intervencije u ekonomiju, pa se ova zemlja nalazi na trećem mjestu u Africi i 36. u svijetu prema Indeksu ekonomskih sloboda (2019), ispred zemalja EU, poput: Belgije, Španije, Portugala, Malte, Kipra, Slovenije, Rumunije, Hrvatske itd.

Dakle, uspjeh Bocvane usko je povezan s njenim snažnim političkim i ekonomskim institucijama, koje su zemlju od subsaharske države učinile najprosperitetnijom nacijom u regionu. Ipak, institucije nisu nepromjenljive: moguče ih je potkopati ako civilno društvo ne preuzme odgovornost za svoje postupke. U Bocvani su posljednjih nekoliko godina svjedoci slabljenja demokratskog sistema kao i ozbiljnog pogoršanja imovinskih prava. Ovo bi nas trebalo upozoriti na opasnosti samodopadnosti i važnost očuvanja onih institucija bez kojih nestaju političke slobode i ekonomski prosperitet.

Prema izvještaju Freedom House za 2018. godinu, organizacije koja se bavi praćenjem i promoviranjem sloboda i demokratije u svijetu, o Bocvani stoji sljedeće:

Iako se smatra jednom od najstabilnijih demokratija u Africi, Bocvanom je od nezavisnosti dominirala jedna stranka. Kritičari predsjednika Iana Khame optužuju ga da postaje sve autoritarniji. Sloboda medija je ugrožena. Autohtoni stanovnici San, kao i migranti, izbjeglice i LGBT osobe, suočavaju se s diskriminacijom.

Piše: Resul Mehmedović (Dialogos)