Čovjek koji se borio za liberalizaciju Jugoslavije

Jugoslavija je bila komunistička država od kraja Drugog svjetskog rata do svog krvavog raspada 1991. godine. U godinama neposredno nakon rata bila je brutalna poput svakog komunističkog režima — oduzimala je imovinu i zatvarala ili ubijala svakoga ko bi izgovorio riječ protiv marksističke ideologije. Međutim, u decenijama nakon 1940-ih — posebno tokom 1970-ih godina — postala je najliberalnija komunistička zemlja na svijetu. U oštrom kontrastu sa Sovjetskim Savezom, ova balkanska država uživala je dozu ekonomske slobode o kojoj je prosječan Rus mogao samo sanjati.

Jugoslavija je uspjela služiti kao tampon zona između ogorčenih protivnika Hladnog rata i bila je jedna od osnivača Pokreta nesvrstanih. Jugoslovenski pasoš bio je jedan od najcjenjenijih u svijetu tokom 1970-ih, vrijedeći oko 10.000 dolara na crnom tržištu. Čak je i Milton Friedman komentirao situaciju u zemlji krajem 1970-ih u svom djelu Sloboda izbora (Free to Choose):

“Čak i dvije komunističke zemlje, Rusija i Jugoslavija, nude sličan, iako manje ekstreman kontrast. Rusija je strogo kontrolirana iz centra. […] Jugoslavija je krenula istim putem. Međutim, nakon što je Jugoslavija pod Titom prekinula veze sa Staljinovom Rusijom, drastično je promijenila kurs. I dalje je komunistička, ali namjerno promovira decentralizaciju i korištenje tržišnih sila. […]. Stanovnici Jugoslavije nisu slobodni. Imaju mnogo niži životni standard od stanovnika […] zapadnih zemalja. Ipak, Jugoslavija ostavlja dojam na pažljivog putnika koji dolazi iz Rusije, kao što smo mi učinili, kao raj u poređenju s njom.”

Mnogi pogrešno pripisuju odstupanje Jugoslavije od komunizma predsjedniku Josipu Brozu Titu, budući da je poznat po raskidu sa Staljinom 1948. godine. Međutim, nije Tito bio taj koji je osmislio potpuno udaljavanje od Sovjeta, niti je liberalizacija Jugoslavije bila njegova ideja. To je djelo čovjeka koji je danas uglavnom zaboravljen, a njegovo ime je Konstantin “Koča” Popović. Bio je pisac, general, političar i, na kraju, komunist koji je postao liberal.

Konstantin Popović rođen je u Beogradu 1908. godine u bogatoj industrijalističkoj porodici, ali se na početku Prvog svjetskog rata preselio u Švicarsku. Odrastajući u Ženevi, bio je izložen zapadnim vrijednostima. Ipak, po dolasku u Pariz zbog studija na Sorboni, brzo je bio pod utjecajem ljevičarskih pokreta i postao komunist. Pridružio se Španskom građanskom ratu kao dobrovoljac, a kao vješt komandant artiljerije bio je raspoređen u redovnu republikansku vojsku, a ne u međunarodne dobrovoljačke brigade. Dok se Španski građanski rat bližio kraju, počeo je Drugi svjetski rat, a Jugoslavija je ušla u ovaj krvavi sukob u aprilu 1941. godine.

Iako su njegovi spisi tokom rata promarksistički, kao čovjek zapadnih vrijednosti značajno se razlikovao od prosječnog ruskog generala. Njegov prezir prema ratu uskoro je omogućio da se ponovo pojavi njegova ličnost iz prekomunističkog perioda.

Njegova liberalna strana došla je do izražaja tokom njegovog mandata kao ministra vanjskih poslova Jugoslavije, na toj poziciji bio je od 1953. do 1965. godine. Postao je strastveni zagovornik bliže saradnje sa Zapadom i osnivanja Pokreta nesvrstanih kako bi izbjegao uplitanje u Hladni rat. Svojim diplomatskim vještinama uspio je izgraditi prijateljske odnose sa Zapadom, ali je istovremeno ostao neutralan u odnosu na Sovjete, uprkos svom otvorenom negodovanju prema njima. Često je posjećivao Francusku, SAD, Veliku Britaniju i mnoge druge države s tržišnim ekonomijama – zemlje koje su do tada bile strane komunističkoj Jugoslaviji.

Zbog raskida Tita i Staljina, Sovjeti su od 1948. do 1954. godine držali oko 500.000 vojnika na granici s Jugoslavijom. Popović je 1953. godine uspio sklopiti pakt s Grčkom i Turskom, a posredno i s NATO-om, kako bi odvratio Sovjete. Popović je tvrdio da bi, da je sve zavisilo od Tita, Jugosloveni i dalje smatrali Sovjetski Savez svojim najvećim saveznikom, a raskid Tita i Staljina bio bi tek akademska rasprava.

S približavanjem Zapadu usvojeno je nekoliko reformi koje su unaprijedile jugoslavensku ekonomiju, iako je ona i dalje bila sputavana ostacima komunizma. Ekonomska reforma iz 1964/65. imala je ogroman utjecaj jer je označila zvanični zaokret od dogmatskog centraliziranog planiranja prema slobodnijoj ekonomiji. Popović nije bio ekonomista, već osoba koja je vodila Jugoslaviju na putu ka liberalizaciji, čime je posredno podstakao druge da se suprotstave centralizaciji. Lider političke reforme bio je Kiro Gligorov.

Popović je zagovarao još dublje reforme za još slobodnije tržište, ali je vidio da su njegove ideje o slobodi odbacivali tvrdokorni marksisti. Ipak, znao je da je Jugoslavija barem na pravom putu, a u svom nastojanju za liberalizacijom nije bio sam. U međuvremenu, u jugoslavenskoj politici pojavio se istaknuti liberalni pokret, čiji su članovi uključivali predsjednika Saveza komunista Srbije, Marka Nikezića, i njegovu sekretarku Latinku Perović, među mnogim drugima.

Još jedan aspekt Popovićevih liberalnih politika mogao se vidjeti u njegovom neprijateljstvu prema Aleksandru Rankoviću, jugoslavenskom ministru unutrašnjih poslova i izrazitom srpskom nacionalisti koji je zagovarao centralizaciju jugoslavenske ekonomije. Kao ministar unutrašnjih poslova, Ranković je kontrolirao UDBA-u, jugoslavenski ekvivalent KGB-a. Ranković je otvoreno kritizirao približavanje Zapadu, a njegovi operativci iz UDBA-e često su pokušavali osujetiti Popovićeve planove liberalizacije. Popović je doživio olakšanje 1966. godine kad je Ranković bio prisiljen podnijeti ostavku zbog skandala.

Nažalost, mnogi tvrdokorni marksisti nisu se slagali s naporima za liberalizaciju, te su svi istaknuti liberali uklonjeni sa svojih funkcija. Nakon što je gledao kako su njegovi saborci jedan po jedan slomljeni, Popović je 1972. godine dobrovoljno podnio ostavku. Ostatak života proveo je u Dubrovniku, daleko od politike, jer je smatrao da nema nade za istinski liberalno društvo dok je Komunistička partija na vlasti.

Ipak, liberali su ostavili svoj trag – posljednji ustav Jugoslavije iz 1974. godine dodatno je decentralizirao političku moć, dajući dvjema srpskim pokrajinama, Vojvodini i Kosovu, veću političku autonomiju. Također, jugoslavenska kultura 1970-ih i 1980-ih crpila je veliku inspiraciju sa Zapada – od muzike do filma.

Popović se protivio i drugim oblicima kolektivizma. Ne samo da se protivio komunizmu, već je prezirao i srpski nacionalizam – čuveno je izjavio da “čemu antikomunistička retorika, ako je zamjenski sistem jednako drakonski i brutalan”. Iako je bio Srbin, javno je izjavio da je “Srbin samo po rođenju” i, kad su ga nacionalisti optužili da nije spreman učiniti “ništa” za Srbiju, odgovorio im je: “Ništa glupo – to prepuštam vama.” Prezirao je srpske nacionaliste (četnike) iz 1990-ih jednako kao i one iz 1940-ih protiv kojih se borio na bojištu.

Piše: Luka Nikolić (Mises Institute)

S engleskog preveo: Resul Mehmedović (Dialogos)