Crne brojke koje pokazuju zlo i totalni neuspjeh komunizma

Opća kriza komunizma je duboko ukorijenjena u njegovoj nedovoljnoj historijskoj vjerodostojnosti. Njegova početna privlačnost proizašla je u velikoj mjeri iz činjenice da su u ranoj fazi dvadesetog stoljeća mnogi postojeći sistemi – čak i oni demokratski – bili ravnodušni na muke i nepravde rane kapitalističke faze industrijskog razvoja. Takođe je činjenica, međutim, da nijedan komunistički režim nikad nije došao na vlast otvoreno izraženom voljom naroda. Nijedna komunistička vladajuća elita – čak ni nakon više decenija vladanja – nije bila spremna da provjeri svoj politički legitimitet dozvoljavajući svom narodu da se na slobodnim izborima izjasni o njihovom ostanku na vlasti. Ta nesklonost da se komunizam podvrgne demokratskoj provjeri potiče dijelom iz manihejskog i samozvanog misionarskog osjećaja svojstvenog marksističko-lenjinističkoj doktrini, a djelom i iz uviđanja da komunizam na vlasti nije uspio da ostvari društvenu težnju za materijalnim blagostanjem i ličnom srećom. Do danas, ne postoje slučajevi značajnih hrljenja naroda u komunističke sisteme zbog privlačnosti njihovog načina života, dok je naprotiv želja za napuštanjem komunizma tako očigledna u slučaju sedamdesetogodišnjeg sovjetskog sistema kao i kod onog četrdeset godina starog sistema u Poljskoj i petnaest godina starog sistema u Vijetnamu.

Uz to, historijsko dostignuće komunizma kao sistema društvene organizacije uključivalo je bolnu nesrazmjeru između ogromne ljudske žrtve silom iznuđene od naroda i nekih nespornih društveno-ekonomskih koristi pri tom ostvarenih. Poređenje komunističkih i nekomunističkih zemalja na sličnom stupnju društveno-ekonomskog razvoja – kao što je Istočne Njemačke i Čehoslovačke sa Zapadnom Njemačkom, Poljske sa Španijom, Mađarske i Jugoslavije s Austrijom i Italijom i Kine s Indijom – ukazuje da stvarno nijedan komunistički režim nije poboljšao svoje stanje spram svog uporedivog suparnika, po Bruto nacionalnom proizvodu (BNP), trgovini na konkurentnim svjetskim tržištima ili domaćem životnom standardu. Jedino je Kina naprednija od Indije, koja je i sama bila žrtva pretjerano birokratizovanog i kvazi-socijalističkog privrednog sistema, ali tek pošto je Peking započeo svoj uzmak od marksističko-lenjinističkog pravovjerja. Sovjetski Savez je još više zaostao ne samo iza Sjedinjenih Država već također i iza Japana. Između 1960. i 1988. godine, sa stanovništvom upola manjim od Sovjetskog Saveza, Japan ga je bitno sustigao po BNP-u pošto je više nego trostruko uvećao svoj početni cenzus.

Komunističke ekonomije su još zaostalije u okvirima globalne konkurentnosti. Godine 1985, dok je ukupna trgovina Sjedinjenih Država i Japana na konkurentnim tržištima dosezala 576 milijardi dolara odnosno 308 milijardi dolara, sovjetski ekvivalent je iznosio 66 milijardi dolara. Uz to, moskovski trgovački profil je bio sličan profilu zemalja Trećeg svijeta. Skoro tri četvrtine njenog izvoza se odnosilo na sirovine, u kom je gorivo sudjelovalo s 49%, zlato s 18%, drvo s 4% i dijamanti s 2%. Komunističke zemlje – s približno trećinom svjetskog stanovništva – postizale su samo 10% svjetskog izvoza, samo 3% tehnoloških inovacija i tačno 1% ekonomske pomoći zemljama u razvoju. Cijela Istočna Evropa je izvozila manje mašina u industrijalizovane demokratije od Singapura.

Deficitarnost komunizma se također ogleda i u porodičnom životnom standardu. Četrdeset godina nakon Drugog svjetskog rata, sovjetska vlada još uvijek racioniše potrošnju mesa, a od nedavno je počela da racioniše i šećer. Prema sovjetskom nedjeljniku Nedelja od 27. juna – 3. jula 1988. godine stanovnicima grada Sverdlovsk i regiona izdavani su “blijedožuti kuponi kao kartice za raspodjelu namirnica. U svakom bloku postoji ovlaštena osoba za njihovu podjelu. Oko 800 grama kuhane kobasice svakog mjeseca(…) 400 grama maslaca. A 2 kg mesa godišnje – za majske i oktobarske praznike. Nekih nedjelja nema čak ni tjestenina ili zobene kaše.” Nedelja dodaje, “Za sada je bolje ne pričati ovim ljudima o perestrojci.”

Zvanični sovjetski statistički podaci objavljeni u vrijeme glasnosti ukazivali su da približno 40% ukupnog stanovništva i 79% starih ljudi živi u siromaštvu. Prema sovjetskom piscu N. M. Rimaševstaju, samo trećina sovjetskih domaćinstava ima toplu tekuću vodu dok jedna trećina nema čak ni hladnu tekuću vodu. Isto tako je Izvestija objavila, 26. januara 1986, da četvoročlana porodica nekvalifikovanog radnika obično mora da živi više do osam godina u jednoj sobi veličine 8×8 stopa dok joj se ne obezbijedi bolji smještaj. Stoga, dakle, nije pretjerano izjaviti da sirotinja na Zapadu živi u istim materijalnim uslovima kao sovjetska srednja klasa.

Statistički podaci o vlasnicima automobila – savremeni grubi pokazatelj raspoloživosti potrošnih dobara – daju sličnu sliku. Zapadne zemlje su gotovo dostigle tačku zasićenja u potrošnji autmobila. Godine 1983, jedan automobil je dolazio na 1.8 Amerikanaca, 4.4 Japanaca, 2.5 Njemaca i 2.8 Italijana, ali jedan na svakih 14.2 Sovjeta, 5.8 Čeha i 10.8 Poljaka. Zaprepašćujuća je činjenica da crnci posjeduju više automobila po glavi stanovnika u Južnoj Africi nego građani Sovjetskog Saveza.

Ove ekonomske nedostatke pogoršava i sve veća ekološka kriza u jednom broju komunističkih država. U Istočnoj Evropi, situacija je postala naročito dramatična u velikim djelovima Poljske i nekim djelovima Istočne Njemačke i Čehoslovačke. U Sovjetskom Savezu, industrijski regioni uopšte postali su vrlo zagađeni, a saopćeno je da je problem naročito ozbiljan u Armeniji, gdje se veoma otrovni industrijski otpadi rutinski bacaju u rijeke. Sve komunističke države, sa svojom opsjednutošću brzim industrijskim rastom, bile su upadljivo nemarne i nisu preduzele ni najmanje mjere radi zaštite životne sredine, a bile su užasno spore u odgovoru na rastuću krizu. Ekološko pogoršanje, kombinovano sa slabom državnom zdravstvenom zaštitom, bez sumnje su doprinijeli alarmantnom povećanju stopa smrtnosti u svim starosnim grupama i u svim zemljama sovjetskog bloka. Dječak rođen danas u Sovjetskom Savezu – prema uporednim istraživanjima Nika Eberštada iz Centra za istraživanje životnih uslova stanovništva na Harvardu – može očekivati da će živjeti kraće od onog rođenog u Meksiku.

Ništa od prethodnog ne osporava činjenicu da su komunističke države ostvarile napredak posebno u razvoju teške industrije naročito u početnoj fazi svoga vladanja i – u socijalnoj zaštiti i obrazovanju. Međutim, napredak je pri tom ostvaren po ošamućujućoj ljudskoj cijeni. Nijedan eksperiment društvenog preustrojstva u čitavoj ljudskoj historiji nije zahtijevao veću ljudsku cijenu niti je bio tako razoran – kao susret čovječanstva s komunizmom tokom dvadesetog stoljeća. Niko ne može tačno da izmjeri ukupnu cijenu zato što su ti režimi utjerivali fizički danak pod vrlo tajnim okolnostima i zato što s tim povezana neizmjerna psihološka i kulturna šteta nije prikladna za kvantitativne procjene. Ipak, moguća je gruba procjena specifičnih kategorija ljudskih patnji koje su nanijeli marksističko-lenjinistički režimi tokom komunističkog preobražaja društava. Današnje sovjetske i kineske obznane minulih divljaštava – od kojih su svi dali mnogo dopunskih podataka o ljudskim žrtvama komunističkog eksperimenta u društvenom upravljanju – olakšavaju ovaj zadatak i čine njegove zaključke vjerodostojnim za skeptične Zapadnjake:

Ljudska cijena je obuhvatala:

1) Kolektivna smaknuća tokom preuzimanja vlasti. Ne računajući ratne žrtve urevolucionarnom ili građanskom ratu, procjena bi mogla biti da je likvidirano najmanje milion ljudi u Sovjetskom Savezu, nekoliko miliona u Kini, oko 100.000 u Istočnoj Evropi i barem 150.000 u Vijetnamu.

2) Likvidacije političkih protivnika i onih koji su pružali otpor nakon uzimanja vlasti. Taubistva su se obično događala u periodu od nekoliko godina dok su komunisti učvršćivali svoju vlast u zemlji. Gruba procjena bi trebalo da odredi ove brojke na skoro isti nivo kao one u prvoj kategoriji, dopuštajući kombinovan i suzdržan danak smrti za prve dvije kategorije od oko pet miliona.

3) Istrebljenje ljudi koji pripadaju različitim društvenim kategorijama koje su smatrane za mogućno neprijateljske bez obzira na stvarne stavove žrtava. Ove grupe su slikovito rečenoobuhvatale bivše vojne oficire, vladine činovnike, aristokrate, zemljoposjednike, svještenike i kapitaliste. Neki su bili likvidirani, drugi smješteni u radne logore, gdje je veći dio stradao. Mada su procjene za ovu kategoriju bile sistematski veoma sređene, čak i nedavna sovjetska, istočnoevropska i kineska otkrića pokazuju da je gubitak bio trajan, svakako ne manji od 3 do 5 miliona ljudi.

4) Likvidacija slobodnog seljaštva. Ova kategorija je bila karakteristična za fizičko uklanjanjekulačke klase u Sovjetskom Savezu putem likvidacije i smrti u radnim logorima. Prema sovjetskim i kineskim proračunima koji dostižu više miliona i onim iz Vijetnama i Sjeverne Koreje sa stotinama hiljada, minimalna procjena stradalnika iz ove kategorije mora biti iznad 10 miliona ljudi.

5) Smrtni slučajevi vezani za masovne deportacije i prisilna raseljavanja. Ova politika, kojaje bila sprovedena tokom kolektivizacije u Sovjetskom Savezu, Istočnoj Evropi i naročito u Kini za vrijeme antiveleposjedničke kampanje i tokom ustanovljavanja seoskih zadruga za vrijeme Velikog skoka naprijed, prouzrokovala je opću glad, epidemije i druge nesreće. Ma koja procjena mora uzeti u obzir sovjetsku politiku deportovanja sumnjivih neruskih naroda, kao što su mnogi Latvijci, Litvanci i Estonci iz Baltičkih Republika, Poljaci iz zapadnih regiona Sovjetskog Saveza, Tatari sa Krima i drugi, u udaljene sibirske krajeve. Skoriji sovjetski proračuni navode broj žrtava u opsegu od 7 do 10 miliona samo za Sovjetski Savez, dok se neke procjene za Kinu penju na ukupno oko 27 miliona žrtava. Oprezan ukupan iznos, mada i dalje zastrašujući, bio bi najmanje 30 miliona žrtava.

6) Likvidacije ili smrti u radnim logorima u čistkama komunista. U Sovjetskom Savezu, brojkomunista prognanih u toku borbe za vlast i raznih čistki, a zatim likvidiranih od 1936. do 1938. godine, mogao bi sa sigurnošću biti procijenjen na više od milion ljudi. U Istočnoj Evropi krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina, desetine hiljada komunista je bilo ubijeno ili utamničeno. U Kini – posebno za vrijeme Kulturne Revolucije – nekoliko miliona ljudi je doživjelo sličnu sudbinu.

7) Fizički i psihološki ožiljci zbog dugogodišnjeg zatočenja i prisilnog rada. U SovjetskomSavezu, amnestije sredinom pedesetih su dovele do oslobađanja više miliona ljudi koji su u nekim slučajevima proveli i po dvadeset godina zatočeni u najsurovijim uslovima. Do sličnih amnestija je došlo u Istočnoj Evropi poslije Hruščovljevog žigosanja Staljina 1956. godine i u Kini po završetku Kulturne Revolucije početkom sedamdesetih godina.

8) Progon porodica žrtava režima. U Sovjetskom Savezu, porodice onih koje su stradale uprvih šest kategorija bile su izložene kažnjavanju u opsegu od likvidacije do osuda na deportaciju, diskriminisanja pri dodjeli stambenog prostora i zapošljavanju.

9) Društveno prožimajuća atmosfera straha i lične i političke izolovanosti. Čitave društvenekategorije – osim radnika ili siromašnih seljaka – bile su izložene manifestacijama ideološkog neprijateljstva od strane činovništva tokom većeg dijela etape prisilnog komunističkog preustrojstva društva.

Ove društvene žrtve – koje obuhvataju najmanje oko 50 miliona smrtnih slučajeva – predstavljaju bez sumnje najekstravagantniji i najrazorniji eksperiment društvenog inženjeringa ikad pokušanog. Zahvaljujući današnjoj sklonosti komunističkih režima da priznaju da veliki dio njihove prošlosti uključuje promašaje ukorijenjene u “greškama i ispadima” i da je neophodna značajna promjena njihove politike, ljudska tragedija postaje još veća. Drugim riječima, sovjetski, kineski i neki istočnoevropski vladari su priznali da su komunistički “ispadi” u prošlosti bili društveno-ekonomski neproduktivni, uz to što su bili i moralno nedosljedni.

Veliki promašaj komunizma je tako obuhvatao, zbirno gledano, nepotrebno uništenje mnogih društvenih talenata i gušenje kreativnog političkog života društva; pretjeranu ljudsku cijenu plaćenu za stvarna ekonomska postignuća i konačan pad ekonomske produktivnosti zbog prekomjerne državne centralizacije; sve veće kvarenje pretjerano birokratizovanog sistema društvene zaštite koji je u početku predstavljao glavnu prednost komunističke vlasti; i sprječavanje kroz dogmatsku kontrolu društvenog naučnog i umjetničkog razvoja.

Taj historijski promašaj, koji danas otvoreno priznaju komunističke vođe koje se zalažu za reforme, imao je dublje korijene od “grešaka i ispada” koji su na kraju okajani. On je poticao iz operativnih, institucionalnih i filozofskih nedostataka komunističkog eksperimenta. Zaista, on je bio dublje usađen u marksističko-lenjinističku praksu.

Na operativnom nivou, marksističko-lenjinistički način donošenja odluka je doprinio atmosferi paranoje i sve većem pribjegavanju sili radi rješavanja društvenih i političkih problema. Svi vrhovni komunistički lideri – Lenjin, Staljin, Mao, ili njihove kopije u Istočnoj Evropi ili Trećem svijetu – ponašali su se kao da su oni sami bili zavjerenici vlasti, tajno svještenstvo, čije prosuđivanje mora biti skriveno od neprijateljskog svijeta. Zagonetnost i tajnost su okruživali njihovo djelovanje, njihove ličnosti, pa čak i njihove porodice. U isto vrijeme, otkad su shvatili da su obdareni jedinstvenim uvidom u ljudsku historiju, pa time i ovlašteni da preoblikuju budućnost čovječanstva i silom ako treba, postali su nepovjerljivi prema svakome ko nije dijelio njihove čudne poglede na budućnost. Ozbiljna opomena “ko nije s nama. taj je protiv nas” stvorio je operativan stil rada koji je prevodio kritiku u neprijateljstvo, teškoće u sabotažu a drukčije stavove u izdaju. U tom kontekstu, uklanjanje političkih grešaka se moglo dogoditi samo poslije katastrofalnih nevolja.

Institucionalni nedostaci su uvećavali ovo operativno izobličenje. Komunistički operativni način je pomogao da se stvore politički sistemi koji nijesu sadržavali nikakav sigurnosni ventil ili blagovremeno upozoravajuće mehanizme. Znaci slabosti su bitno odlagani dojavljivanjem vrhu; poltronske dezinformacije su mnogo brže stizale do gore; strah je sprječavao iskreno ispitivanje savjesti. Vođa je ostajao na političkoj funkciji sve dok je mogao fizički i politički da opstane, a njegova zamjena se obično odvijala kroz iscrpljujući politički sukob, što je pojačavalo već pomenute manihejske težnje. Odsustvo mehanizama za promjenu vladara koji su iako bolesni i dalje vladali učinilo je efikasnu kontrolu vlasti, a ne politički uspjeh ili promašaj, ključnim mjerilom za opstanak rukovodstva.

Još temeljniji bili su filozofski korjeni promašaja. U konačnoj analizi, marksističko-lenjinistička politika je proizašla iz u osnovi pogrešne procjene historije i kobnog pogrešnog poimanja ljudske prirode. Konačno, neuspjeh komunizma je tako duhovne prirode. On je propustio da uzme u obzir temeljnu ljudsku žudnju za ličnom slobodom, za vlastitim umjetničkim ili duhovnim izrazom i sve većom mogućnošću – u stoljeću pismenosti i masovnih komunikacija – političkog izbora. On je, također, zanemario organsku vezu između ekonomske produktivnosti i inovatorstva s jedne strane, i žudnje pojedinca za vlastitim materijalnim blagostanjem s druge strane. Komunizam je na taj način gušio društvenu kreativnost čak i kad je sebe predstavljao kao najkreativniji i najinovativniji društveni sistem.

Taj duhovni propust je takođe unesrećio komunizam i na međunarodnom planu. Marksizam – Lenjinizam nije preduprijedio niti shvatio osnovne sile koje su oblikovale međunarodne odnose u dvadesetom stoljeću. On je podcijenio uloge etničkog i nacionalnog, tako da je međukomunistički sukob za njega bio šok. Ti sukobi su, zauzvrat, bili pojačani posljedičnom težnjom komunističkih strana da smatraju jedni druge doktrinarnim hereticima. Takav je bio slučaj u ideološki destruktivnoj sovjetsko-jugoslovenskoj i kinesko-sovjetskoj svađi. Komunizam je, također, pogrešno tumačio privlačnost religije i stoga je bio nepripremljen na otpor zasnovan na rimokatoličkoj vjeri u Poljskoj ili na oživljavanju islama unutar samog Sovjetskog Saveza. Na kraju ali ne manje važno, tehnokratska revolucija, koja je toliko preobrazila prirodu raspodjele moći i društvenu strukturu u naprednim kapitalističkim društvima, zatekla je marksiste-lenjiniste još uvijek priljubljene uz zastarjele koncepte proizašle iz ranih faza industrijske revolucije.

Sve u svemu, ovi operativni, institucionalni i filozofski činioci su doprinijeli da politika konačno ne samo da je morala da dovede do opće krize komunizma, već, također, i da podstakne sve veće nespokojstvo u vezi svoje budućnosti.

Odlomak iz djela: Zbigniew Brzezinski, Veliki promašaj, str. 162-166.

Priredio: Resul Mehmedović