Deng Sjaoping – Čovjek koji je kapitalizmom preporodio komunističku Kinu

Godine 1949. pod rukovodstvom Mao Cedunga Komunistička partija je najzad porazila nacionaliste, koje je predvodio Čang Kaj-šek. Narodna Republika Kina proglašena je 1. oktobra. Političke i ekonomske institucije koje su nastale nakon toga bile su izrazito ekstraktivne. U političkom smislu bile su obeležene diktaturom Komunističke partije. Od tog vremena nijedna druga politička organizacija nije bila dozvoljena u Kini. Mao je do svoje smrti, 1976. godine, u potpunosti dominirao Komunističkom partijom i vladom. Ove autoritarne, ekstraktivne institucije bile su praćene izrazito ekstraktivnim ekonomskim institucijama.

Mao je smjesta nacionalizovao zemlju i jednim potezom ukinuo sve vrste svojinskih prava. Zemljoposjednike je, kao i ostale slojeve društva za koje je smatrao da su protivnici režima, pogubio. Tržišna privreda je suštinski ukinuta. Ljudi u seoskim oblastima postepeno su organizovani u zemljoradničke komune. Novac i plate zamijenjeni su bonovima, koji su se mogli mijenjati za robu. Godine 1956. uvedeni su pasoši za unutrašnju upotrebu, čime je bilo zabranjeno putovati bez odgovarajuće dozvole, sve to u cilju jačanja političke i ekonomske kontrole. Na isti način nacionalizovana je i čitava industrija, a Mao je pokrenuo ambiciozni pokušaj naglog razvijanja industrije kroz “petogodišnje planove”, osmišljene po modelu onih iz Sovjetskog Saveza. Kao što je slučaj sa svim ekseraktivnim institucijama, i Maov režim je nastojao da eksploatiše resurse iz ogromne zemlje kojom je sada upravljao. Kao što je bio slučaj i sa vladom Sijera Leonea i njenog trgovačkog odbora i Komunistička partija Kine imala je monopol na prodaju proizvoda, poput pirinča i žita, što je iskorišteno za nametanje visokih poreza zemljoradnicima.

Godine 1958. sa pokretanjem drugog petogodišnjeg plana, pokušaji industrijalizacije prerasli su u ozloglašeni Veliki skok naprijed. Mao je objavio da će se za godinu dana, zahvaljujući malim “kućnim” topionicama, proizvodnja čelika udvostručiti. Tvrdio je da će za petnaest godina Kina dostići Veliku Britaniju u proizvodnji čelika. Jedini problem bio je u tome što nije postojao način da se ti ciljevi ostvare. Radi postizanja planiranih ciljeva sakupljan je stari metal, pa su ljudi morali da tope svoje šerpe i tiganje, pa čak i poljoprivredne alatke, kao što su motike i plugovi. Umjesto da obrađuju svoju zemlju, radnici su proizvodili čelik uništavajući svoje plugove, a time i mogućnost da prehrane sebe i državu. Posljedica toga je bila katastrofalna glad u kineskim selima.

Mada se naučnici spore oko uloge Maove politike u poređenju sa sušama koje su u to vrijeme vladale, glavnu ulogu Velikog skoka naprijed u smrti između dvadeset i četrdeset miliona ljudi niko ne osporava. Tačnu brojku ne znamo, pošto Kina za vrijeme Maoa nije bilježila brojke kojima bi se zločini dokumentovali. Dohodak po glavi stanovnika opao je za oko četvrtinu.

Jedna od posljedica Velikog skoka naprijed bila je to što se Deng Sjaoping, visoki funkcioner Komunističke partije i veoma uspješan general tokom revolucije, predvodnik “antidesničarske” kampanje koja je dovela do pogubljenja mnogih “neprijatelja revolucije”, iznenada predomislio. Na konferenciji koja je 1961. održana u gradu Guangdžu na jugu Kine, Deng je rekao: “Nije važno da li je mačka crna ili bijela. Sve dok hvata miševe, dobra je.” Nije važno da li je određena politika komunistička ili nije. Kini je bila potrebna politika koja će podstaći proizvodnju kako bi narod mogao da se prehrani. Ipak, Deng će ubrzo nastradati zbog svoje novootkrivene praktičnosti. Dana 16. maja 1966. godine Mao je objavio da je revolucija u opasnosti od “buržoaskih” inreresa koji podrivaju komunističko društvo Kine i žele da uspostave kapitalizam.

Kao odgovor na to najavio je pokretanje Velike proleterske kulturne revolucije, poznate samo kao Kulturna revolucija — zasnovane na šesnaest tačaka. Prva počinje riječima: Mada je buržoazija zbačena, ona i dalje pokušava da iskoristi stare ideje, kulturu, običaje i navike eksploatatorske klase, kako bi iskvarila široke narodne mase, zarobila im umove i pokušala da se vrati na pozicije. Proletarijat mora učiniti upravo suprotno. Mora se suočiti licem u lice sa svakim novim buržoaskim izazovom na polju ideologije i koristiti nove ideje, kulturu, običaje i navike proletarijata kako bi izmijenio svijest društva u cjelini. Naš cilj je sada da se borimo protiv pripadnika vlasti koji su krenuli putem kapitalizma i da ih slomimo, da kritikujemo i odbacimo reakcionarne buržoaske akademske autoritete, kao i ideologiju buržoazije i ostalih eksploatatorskih klasa i da obrazovanje, književnost, umjetnost i ostale elemente nadgradnje koji nisu u skladu sa socijalističkom ekonomskom osnovom transformišemo u cilju učvršćivanja i razvoja socijalističkog sistema.

Ubrzo će Kulturna revolucija, kao i Veliki skok naprijed, početi da uništava kako privredu, tako i mnoge živote. Širom zemlje od mladih, poletnih članova Komunističke partije formirane su jedinice Crvene garde, koje su iskorištene za uklanjanje protivnika režima. Mnogo ljudi je ubijeno, uhapšeno ili poslano u unutrašnje izgnanstvo. Na zabrinutost zbog obima nasilja sam Mao je uzvratio riječima: “Hitler je bio još suroviji. Što ste suroviji — tim bolje, zar ne? Što više ljudi ubijete — veći ste revolucionar.”

Proglašen drugim čovjekom po redu koji je krenuo putem kapitalizma Deng je 1967. godine zatvoren, a 1969. prognan u provinciju Jangdži da bi radio u seoskoj fabrici traktora. Godine 1974. je rehabilitovan, a premijer Džou Enlaj je ubijedio Maoa da Denga postavi na mjesto prvog potpredsjednika vlade. Već 1975. Deng je nadzirao sastavljanje tri partijska dokumenta koji bi, da su bili usvojeni, pokrenuli novi pravac razvoja. U njima je zahtijevana revitalizacija visokoškolskog obrazovanja, obnavljanje materijalnih stimulacija u industriji i poljoprivredi i uklanjanje “ljevičara” iz partije. U to vrijeme Maovo zdravlje već je bilo načeto, a moć se sve više koncentrisala u rukama samih ljevičara koje je Deng Sjaoping želio da ukloni sa vlasti. Maova supruga Ćiang Ćing i trojica njenih bliskih saradnika, poznati pod nazivom Četvoročlana banda, bili su veliki pobornici Kulturne revolucije i represalija koje su iz nje proizašle. Namjeravali su da nastave da zemljom upravljaju na isti način, pod diktaturom Komunističke partije.

Dana 5. aprila spontana komemoracija životnog djela Žu Enlaija na Trgu Tjenanmen prerasla je u antivladine proteste. Četvoročlana banda je za demonstracije okrivila Denga, koji je još jednom smijenjen sa svih svojih položaja i otpušten. Umjesto da je uklonio ljevičare, oni su uklonili njega. Nakon smrti Žu Enlaija Mao je umjesto Denga na položaj vršioca dužnosti premijera postavio Hua Guofenga. Tokom relativnog vakuuma vlasti 1976. godine Hua je uspio da prigrabi ogromnu ličnu moć. U septembru je nastupila ključna skretnica: Mao je preminuo. Dominirao je Komunističkom partijom Kine, a Veliki skok naprijed i Kulturna revolucija desile su se uglavnom na njegovu inicijativu. Maovom smrću nastao je istinski vakuum moći koji je rezultirao sukobom između ljudi čije su se vizije i uvjerenja u pogledu promjena razlikovale.

Četvoročlana banda imala je namjeru da nastavi politiku Kulturne revolucije kao jedini način da očuva svoju moć i moć Komunističke partije. Hua Guofeng je želeo da napusti Kulturnu revoluciju, no nije se mogao previše udaljiti od nje budući da je sopstveni uspon u partiji dugovao njenim posljedicama. Zagovarao je okretanje jednoj uravnoteženijoj verziji Maove vizije, koju je sažeo onim čemu su 1977. godine novine Komunističke partije People's Daily dale ime “Dva apsoluta”. Hua je rekao: “Odlučno ćemo podržati apsolutno sve odluke koje je predsednik Mao donio i nepokolebljivo ćemo slijediti apsolutno sva uputstva koja nam je predsjednik Mao dao.”

Deng Sjaoping nije želio smjenu komunističkog režima i uvođenje inkluzivnih tržišta ništa više nego što je to želeo Hua. I on je bio dio iste grupe ljudi koji su došli na vlast zahvaljujući komunističkoj revoluciji. Ali on i njegovi sljedbenici mislili su da se značajan privredni rast može ostvariti i bez ugrožavanja sopstvene političke moći: njihov model rasta pod upravom ekstraktivnih političkih institucija ne bi ugrozio njihovu moć, budući da je kineski narod očajnički tražio poboljšanje životnog standarda, te da je svaki pravi otpor Komunističkoj partiji slomljen tokom Maove vladavine i Kulturne revolucije. Da bi svoj model sproveli, željeli su da odbace ne samo Kulturnu revoluciju već i veći dio maoističke institucionalne zaostavštine. Shvatili su da je privredni rast moguć samo uz preduzimanje vidnih koraka prema inkluzivnim ekonomskim institucijama. Stoga su željeli da reformišu privredu i ojačaju ulogu tržišnih sila i podsticaja. Također su želeli da prošire granice privatnog vlasništva i ograniče ulogu Komunističke partije u društvu i administraciji oslobađajući se koncepcija poput klasne borbe. Dengova grupa bila je otvorena i za strana ulaganja i međunarodnu trgovinu. Željela je da vodi mnogo agresivniju politiku integrisanja u međunarodnu privredu.

Ipak, postojale su granice, pa se na izgradnju istinski inkluzivnih ekonomskih institucija i znatnije smanjenje privrednih stega Komunističke partije nije ni pomišljalo. Prekretnica za Kinu bila je moć Hua Guofenga i njegova spremnost da je upotrijebi protiv Četvoročlane bande. Za manje od mjesec dana od Maove smrti Hua je izveo državni udar protiv Četvoročlane bande i sve ih pohapsio. Zatim je u martu 1977. vratio Denga na položaj. Tok ovih događaja, kao i naredni važni koraci, predstavljali su tek logičan slijed koji je proistekao iz toga što je Deng Sjaoping politički nadmudrio samoga Hua Guofenga. Deng je podsticao javno kritikovanje Kulturne revolucije i počeo da postavlja ljude koji su, poput njega, stradali tokom ovog perioda na ključne položaje na svim nivoima u Komunističkoj partiji. Hua nije mogao da odbaci Kulturnu revoluciju, što ga je oslabilo. Također, on je bio i relativno nov u centrima moći, te su mu nedostajale veze i neformalni odnosi koje je Deng tokom godina izgradio. U nizu govora Deng je počeo da kririkuje politiku Hua Guofenga. U septembru 1978. otvoreno je napao politiku Dva apsoluta, govoreći da politika ne treba da zavisi apsolutno od svega što je Mao rekao, već da treba “tragati za istinom u činjenicama”, Deng je također počeo vješto usmjeravati pritisak javnosti na Hua Guofengu, što je bilo najočiglednije 1978. godine u Pokretu zida demokratije, kada su ljudi na jedan pekinški zid kačili svoje prigovore na državu.

U julu 1978. jedan od Dengovih pristalica, Hu Ćaomu, predstavio je određene osnovne principe ekonomske reforme. Ti su principi sadržali stavove da je preduzeća potrebno više podsticati, dopuštajući im uz to i više nadležnosti kako bi same donosile odluke koje se tiču proizvodnje. Treba dozvoliti da se cijene formiraju na osnovu ponude i tražnje, umjesto da ih određuje vlada i uopće, kontrolu države nad privredom treba umanjiti. To su bili radikalni predlozi, ali je Dengov utjecaj jačao. U novembru i decembru 1978. na trećem plenumu jedanaestog zasjedanja Centralnog komiteta Komunističke partije došlo je do proboja. Uprkos protivljenju Hua Guofenga, odlučeno je da će se partija od tog trenutka, umjesto na klasnu borbu, usmjeriti na modernizaciju privrede. Na plenumu se govorilo o eksperimentima sa “sistemom domaćinske odgovornosti” koji su sprovođeni u nekim provincijama, što je predstavljalo pokušaj odustajanja od kolektivne poljoprivrede i uvođenja ekonomskih podsticaja u poljoprivredi. Do sljedeće godine Centralni komitet je potvrdio važnost principa “traženja istine u činjenicama” uz izjavu da Kulturna revolucija predstavlja veliku katastrofu za kineski narod.

U to vrijeme Deng je svoje pristalice postavljao na važne položaje u partiji, vojsci i vladi. Mada je morao da nastupa oprezno prema sljedbenicima Hua u Centralnom komittetu, stvarao je paralelna uporišta svoje moći. Godine 1980. Hua je bio primoran da odstupi sa mjesta premijera, a zamijenio ga je Žao Zijang. Hua je 1982. smijenjen i iz Centralnog komiteta. Međutim, Deng se na ovome nije zaustavio. Na dvanaestom kongresu Komunističke partije, održanom 1982, zatim na Nacionalnoj konferenciji partije u septembru 1985. uspio je da skoro u potpunosti rekonstruiše partijsko rukovodstvo i smijeni stari kadar. Na njihova mjesta došli su mnogo mlađi ljudi naklonjeni reformama. Između 1980. i 1985. od 26 članova Politbiroa smijenjen je 21, od 11 članova sekretarijata Komunističke partije smenjeno je 8, i od 18 potpredsjednika vlade smijenjeno je 10. Sada kada su Deng i njegovi reformatori sproveli svoju političku revoluciju i preuzeli kontrolu nad zemljom, nastavili su sa nizom promjena u ekonomskim institucijama.

Promjene su krenule od poljoprivrede. Godine 1983, u skladu s idejama Hu Ćaomua, opšte je prihvaćen sistem odgovornosti domaćinstva kojim su zemljoradnicima obezbjeđeni ekonomski podsticaji. Godine 1985. država je odustala od obaveznog otkupa žita i taj sistem je zamenjen dobrovoljnim ugovorima, a kontrola administracije nad cijenama poljoprivrednih proizvoda u velikoj mjeri je ublažena. Što se tiče privrede u gradovima, državnim preduzećima dato je više autonomije, a četrnaest gradova pretvoreno je u “otvorene gradove” i omogućeno im je da privlače strane ulagače. Seoska privreda se prva pokrenula. Po uvođenju podsticaja poljoprivredna proizvodnja se dramatično povećala. Proizvodnja žita je u 1984. godini bila za trećinu veća nego 1978. iako se poljoprivredom bavilo manje ljudi. Mnogi od njih su se zaposlili u novim seoskim fabrikama, takozvanim općinsko-seoskim preduzećima. Tim preduzećima je poslije 1979. dozvoljeno da se razvijaju izvan sistema državnog industrijskog planiranja, kada je novim preduzećima dozvoljeno da se pridružuju ili postaju konkurencija državnim. Ekonomski podsticaji su postepeno uvedeni i u industrijski sektor, naročito u rad preduzeća pod državnim okriljem, mada u ovoj fazi nije bilo nikakvih naznaka privatizacije, koja je morala da sačeka do sredine devedeserih godina dvadesetog vijeka.

Do preporoda Kine došlo je kada je načinjen značajan otklon od jedne od najekstraktivnijih skupina ekonomskih institucija i kada se pristupilo stvaranju inkluzivnijih institucija, Tržišni podsticaji u poljoprivredi i industriji, zatim i strana ulaganja i tehnologija usmjerili su Kinu putem brzog privrednog rasta. Međutim, do ovog rasta došlo je u sjenci ekstraktivnih političkih institucija, iako one nisu bile u toj meri represivne kao u vrijeme Kulrurne revolucije i uprkos tome što su ekonomske institucije postale djelimično inkluzivne, o čemu ćemo govoriti u narednom poglavlju. Naravno, zbog ovoga se nikako ne sme potcijeniti radikalna priroda promjena u ekonomskim institucijama Kine.

Uprkos tome što nije transformisala svoje političke institucije, Kina je uspjela da razbije kalup. Kao i u slučaju Bocvane i Juga SAD, do najvažnijih promjena došlo je na ključnoj raskrsnici — u ovom slučaju, nakon Maove smrti. Te su promjene također bile u velikoj mjeri nepredvidive jer nije bilo isključeno da Četvoročlana banda pobjedi u borbi za moć, Da se to dogodilo, u poslednjih trideset godina Kina ne bi doživjela neprekidan privredni rast. Međutim, zahtjevi za promjenama nakon katastrofalnih posljedica i ljudskih stradanja izazvanih Velikim skokom napred i Kulturnom revolucijom bili su dovoljni da Deng Sjaoping i njegovi saveznici uspiju da iz te političke borbe izađu kao pobjednici.

Bocvana, Kina i Jug SAD, kao i Slavna revolucija u Engleskoj, Francuska revolucija i restauracija Meidži u Japanu živopisno govore da historija nije sudbina. Uprkos postojanju uklete spirale, ekstraktivne institucije se ipak mogu zamijeniti inkluzivnim. Ali to se ne dešava simo od sebe, niti je lako. Da bi zemlja krenula prema inkluzivnijim institucijama, često je potrebno sadejstvo različih faktora, naročito ključne skretnice i široke koalicije onih koji zastupaju reforme ili drugih već postojećih obećavajućih institucija. Potrebno je i nešto sreće, pošto je tok historije uvijek nepredvidiv.

Odlomak iz djela: Daren Acemoglu i James A. Robinson, Zašto narodi propadaju, str. 446-453.

Priredio: Resul Mehmedović (Dialogos)