DOBA SULTANATA 950-1500 – Između Abbasijskog hilafeta i barutnih carstava

Propast Abbasijskog carstva u 10. stoljeću otvorila je put daljim promjenama srednjoistočnih oblika vladavine, društava i kultura kao i novom stvaralačkom, premda burnom dobu u historiji te oblasti. Na prvi pogled, izgledalo je da su političke promjene bile haotične.

Raspadom Abbasijskog carstva, provinicijama, pa i malim okruzima zavladale su nove vojne elite. Nomadski narodi probijali su odbrane granica, osvajali teritorije i masovno se naseljavali na Srednjem istoku. Poljoprivredi i trgovini te oblasti nanijeta je velika šteta, a standard života je opadao. Ali taj nemirni period bio je, u suštini, i period obnove. Stvarani su novi oblici državne i građanske uprave i nastajale su nove varijante kulture i identiteta, čime su postavljani temelji budućeg Osmanskog i Safevijskog carstva.

Dešavanja u periodu od 950. do 1500. godine imala su četiri faze. Tokom prve faze (950.-1050.), lokalne elite preuzele su vlast u ranijim oblastima carstva. U Egiptu i Siriji došli su na vlast Fatimije, suparnici Abbasija, koji su polagali pravo na hilafet. U Mezopotamiji su plemena, uključujući Hamdanijsku dinastiju, preuzela vlast. Vojni pustolovi iz Dejlema uzeli su vlast u zapadnom Iranu, velikom dijelu Iraka, u Bagdadu, centralnim oblastima ranijeg hilafeta. Istočnim Iranom i Transoksijanom vladali su Samanije, lokalna zemljoposjednička elita. Njih su djelimično potisnuli Gaznevije, čija je vlast počivala na vojsci sastavljenoj od robova i koji su prvi put izabrali sopstvenog sultana.

Druga faza trajala je od oko 1040. do 1200. godine, kada su propast objedinjene centralne vlasti i brojni regionalni sukobi oko prevlasti doveli do popuštanja istočne iranske granice pred najezdama nomadskih osvajača. Još u 7. stoljeću, vladari kineske dinastije Tang zatvorili su svoje granice za nomade iz Centralne Azije i tako ih usmjerili ka zapadu, te su se njiihova kretanja u 10., 11. i kasnijim stoljećima slivala ka Srednjem istoku. U potrazi za pašnjacima, nomadi iz unutrašnjosti Azije stigli su u oblast sjeverno od Aralskog jezera kao i u Transoksijanu i Afganistan. Pod uticajem stanovništva tih oblasti, trgovine i misionarskih aktivnosti turski narodi počeli su da prelaze na islam, a njihove starješine su sticale znanja o poljoprivredi, upravljanju gradovima i trgovini i upoznavali se sa koncentracijom vladavine i društvenog reda u carstvu. Krajem 10. stoljeća, Karahanije, vođe karlučkih plemena, uspostavili su svoju vladavinu u Transoksijani, dok su Oguzi, pod vođstvom porodice Seldžuka, nastavili dalje da napreduju i osvojili veliki dio ranijeg Abbasijskog carstva.

Seldžuci su 1040. godine zavladali Horasanom, a već 1055. godine zauzeli su Bagdad. Ove seobe dovele su do osnivanja mladih seldžučkih država u Mezopotamiji, Siriji i na kraju u Egiptu. Turski narodi osvojili su i dijelove zemalja koje nisu bile pod vlašću hilafeta, te su kao rezultat toga dijelovi Jermenije, Gruzije i Anadolije, na štetu Bizantijskog carstva, potpali pod islamsku vlast. Jedna značajna mlada seldžučka država koja je osnovana u Anadoliji, Rumski sultanat bila je neposredan predak Osmanskog carstva. Seldužka osvanja donijela su Srednjem istoku samo privremeno i nestabilno političko jedinstvo. Međusobni sukobi nomadskih naroda, koji su zahtijevali nezavisnost, i vladajućih porodica, koje su željele da plemensku vojsku stave pod svoju vlast, suparništvo među članovima vladajućih porodica oko feudalnih dobara i nezavisnih teritorija, kao i obilno dodjeljivanje ikti (feudalni posjedi davani u zamjenu za plaću) dovodili su do sve veće decentralizacije, rasparčavanja i slabljenja političke moći. Vlast Seldžuka raspala se na brojne nezavisne države i male teritorijalne cjeline.

Opadanje vlasti Seldžuka otvorilo je put trećoj fazi u historiji te oblasti, koja je trajala od oko 1150. do 1350. godine. To je bio period novih osvajačkih pohoda nomada iz Centralne Azije, čiji su vrhunac bili mongolska osvajanja i uspostavljanje vladavine Mongola nad velikim dijelom Srednjeg istoka. Oguzi su 1153. godine srušili vladavinu Seldžuka u istočnom Iranu. Za njima su došli Nejmani, a potom je uslijedila pustoš mongolskih osvanja. Ali ilhanijska mongolska vlast u Iranu (1256.-1336.) ponovo je donijela stabilnost i bila je uvod u blistav period iranske umjetnosti i kulture. Dalje ka zapadu, vojne snage sastavljene od robova učvrstile su memlučku vladavinu (1250.-1517.) u Egiptu i Siriji, jedinim uporištima protiv Mongola.

Posljednja faza ovog interregnuma bio je period vladavine Timurija u Transoksijani i Iranu (1400.-1500.). Nakon pada mongolske vlasti nastupilo je vrijeme novih nevolja i velikih osvanja tatarskog osvajača Timura (poznat i kao Timurlenk, 1336.-1405.). Iako je timurijsku vladavinu zamijenio niz nestabilnih režima ona je, poput vladavine Mongola, također donijela procvat arhitekture, umjetnosti i naučnih disciplina. U ovom periodu neprestanih nomadskih najezdi došlo je do značajnih demografskih promjena etničkog i religijskog identiteta stanovništva te oblasti. U Transoksijani, planinskoj oblasti Hindukuš, istočnom i sjeverozadnom Iranu, Kavkazu, Anadoliji i Mezopotamiji naselilo se novo stanovništvo koje je govorilo turkijskim. U velikom dijelu tog sjevernog pojasa preovladao je turkijski jezik.

Tursko naseljavanje je dovelo do islamizacije dijelova sjeveroistočnog Irana, Jermenije i Anadolije, kako naseljavanjem pridošlica tako i preobraćanjem lokalnog stanovništva. Islam je prenijet i u Transoksijanu i dalje dijelove centralne Azije i u stepske oblasti ka sjeveru. Seobe turskih naroda značile su širenje granica islama.

Etničke promjene prouzrokovale su i značajne ekološke promjene. U nekim oblastima dolazak pridošlica izazivao je pomjeranja nomadskog stanovništva koje je u njima živjelo, kao što je to bio slučaj u Transoksijani i Mezopotamiji. U drugim oblastima seobe turskih naroda uticale su da stočarstvo prevlada nad zemljoradnjom. Turska plemenska organizacija postala je stalni učesnik u političkom životu. Pod vođstvom ratnih starješina i svetih ljudi, te seobe su ravnotežu moći promijenile u korist plemena, a na račun centralizovanih država. Ova osvajanja zanimljivo je uporediti sa osvajanjima Arapa tokom ranijih stoljeća. Iako je proces osvajanja i osnivanja novih carstava u mnogo čemu bio veoma sličan, postoji jedna značajna razlika. Arapska osvajanja donijela su Srednjem istoku novi jezički i religijski identitet, koji je postao i preovlađujući identitet kasnije srednjoistočne civilizacije, dok su turski osvajači prihvatali islam. Iako su zadržali svoj turkijski jezik i identitet, oni su postali pokrovitelji arapsko-perzijske civilizacije.

Piše: Ira M. Lapidus