Dr. Aleksandar Solovjev: Bogumilstvo – talas borbe protiv crkvenog raskoša i svećenstva
Nismo mogli da damo potpunu analizu književnih spomenika srednjovjekovne Bosne. Neki su od njih izgoreli 1941. g.; evanđelje Tvrtka Pripkovića u Lenjingradu nije do sada nitko proučio, Srećkovićevo se izgubilo i nemoguće je da provjerimo točnost njegovih glosa.
Ipak, izvršena analiza dokazuje sasvim uvjerljivo, da je BOSANSKA CRKVA bila od kraja XII do XV vijeka zaista heretička, i to bogumilska. Vidimo da su uglavnom točne optužbe koje su iznosili protiv nje arhijepiskopi i crkveni sabori, rimske pape i franjevački redovnici, i da te optužbe odgovaraju pravom stanju stvari.
Time nestaje tobožnje zagonetke bosanske crkve, o kojoj se toliko pisalo posljednjih dvadeset godina. Tim samim nestaje i čudne slike pravovjerne hrišćanske crkve (pravoslavne po mišljenju V. Glušca, ili katoličke, po posljednjem mišljenju Ć. Truhelke.), koja je tobože tri stotine godina bila nepravedno klevetana i od pravoslavnih i od katoličkih crkvenih vlasti.
Ova pogrešna konstrukcija objašnjava se time, što su dotični pisci dosta proučavali lokalnu literaturu tog pitanja, ali nisu se mnogo služili drugom evropskom literaturom, a od izvora su koristili samo pojedine spomenike, a trebalo je prije svega redom analizirati spomenike domaće bosanske srednjovjekovne književnosti.
Držimo, da naša studija ima ne samo crkveno-dogmatski, već i socijalno-politički značaj. Poslije njezinih rezultata »bosanska crvka« ne može se više smatrati za zagonetnu lokalnu pojavu, koja se objašnjava nekim domaćim rješenjima.
Ta crkva ostaje karika u lancu onoga velikog heretičkog pokreta, koji je od X. vijeka počeo da obuhvata cio bazen mediterana. Snažno učenje, koje je propovijedalo vraćanje prvobitnom kršćanstvu, borbu protiv etatizacije crkve, protiv crkvene hijerarhije, crkvenog sjaja i crkvenih latifundija, čak protiv državnog aparata i tlačenju nižih klasa – bogumilstvo je u početku zatalasalo široke mase radnog naroda. Imalo je naročiti uspjeh u Bosni, gdje je ujedinilo seljake i vlastelu u borbi protiv crkvenih imanja i desetine, protiv svećenika, protiv aspiracija rimskih papa, ugarskih kraljeva i ugarskih biskupa.
Odlomak iz djela: Aleksandar Solovjev, Vjersko učenje bosanske crkve, Jugoslovenska akademija nauke i umjetnosti, 1948., str. 44-45.