Erich Fromm: Nacionalizam je oblik rodoskvrnjenja, idolopoklonstva, ludila

Čovjek, oslobođen tradicionalnih okova srednjovekovne zajednice, uplašen od nove slobode, koja ga pretvara u izolovani atom, bježi u novo idolopoklonstvo krvi i zemlji, koga su najočitiji izrazi nacionalizam i rasizam. Uporedo sa progresivnim razvitkom, koji predstavlja miješanje pozitivnog aspekta i patrijarhalnog i matrijarhalnog duha, razvijali su se i negativni vidovi oba principa: obožavanje države pomiješano sa idolopoklonstvom rasi ili naciji. Fašizam, nacizam i staljinizam su najdrastičnije manifestacije ovog miješanja obožavanja države i plemena, a oba principa su otjelovljena u ličnosti »firera«.

Ali novi oblici totalitarizma nisu ni u kom slučaju jedine manifestacije rodoskvrne vezanosti našeg doba. Slom katoličkog nadnacionalnog svijeta srednjeg vijeka odveo bi do viših oblika »katolicizma«, tj. do ljudskog univerzalizma, koji bi savladao obožavanje plemena, da je razvitak slijedio namjere duhovnih vođa humanističke misli poslije renesanse. Ali dok su nauka i tehnika stvorile uslove za takav razvitak, zapadni svijet je ponovo zapao u novo stanje obožavanja plemena, tj. prihvatio orijentaciju koju su pokušali da iskorijene proroci Starog zavjeta i ranog kršćanstva. Nacionalizam, koji je bio prvobitno progresivni pokret, zamijenio je okove feudalizma i apsolutizma.

Danas prosječan čovjek stiče osjećanje identiteta na osnovu njegove pripadnosti naciji, a ne na osnovu činjenice da je on »sin čovjeka«. Njegova objektivnost, tj. njegov razum je izvitoperen ovom vezanošću. On sudi o »strancu« drugačijim kriterijumima nego o članovima sopstvenog plemena. Njegova osjećanja prema strancu su isto toliko izvitoperena. Na one koji nisu »bliski« po krvi i zemlji (rečeno običnim jezikom, po običajima, hrani, pjesmama itd.) gleda se sa sumnjom i mogu da se jave paranoidne zablude o njima povodom najbeznačajnijeg uzroka. Ova rodoskvrna vezanost ne samo da truje odnose individue prema strancu već i prema članovima njegovog sopstvenog plemena i prema njemu samom. Osoba koja se nije oslobodila krvnih veza i veze sa zemljom još se nije potpuno rodila kao ljudsko biće; njen smisao za ljubav i razum je osakaćen; ona ne doživljava sebe i svoje bližnje u njihovoj, i sopstvenoj, ljudskoj realnosti.

Nacionalizam je naš oblik rodoskvrnjenja, idolopoklonstva, ludila. »Patriotizam« je njegov kult. Nije potrebno da kažem da pod »patriotizmom« razumijem onaj stav koji uzdiže sopstvenu naciju iznad čovječanstva, iznad principa istine i pravde, a ne interesovanje puno ljubavi za sopstvenu naciju, koje proizlazi iz brige kako za duhovnu tako i za materijalnu dobrobit nacije — nikada iz težnje za vlašću nad drugim nacijama. Baš kao što ljubav prema jednoj ličnosti, koja isključuje ljubav prema drugima, nije ljubav, tako i ljubav prema sopstvenoj zemlji, koja nije dio ljubavi prema čovječanstvu, nije ljubav, već idolopoklonsko obožavanje.

Idolopoklonski karakter nacionalnog osjećanja može se vidjeti u reakciji na kršenje simbola plemena, reakciji koja se razlikuje od one kada se krše religiozni ili moralni simboli. Zamislimo čovjeka koji iznosi zastavu svoje zemlje na ulicu u nekom gradu u zapadnom svijetu i gazi je naočigled drugih ljudi. Bio bi srećan da ga ne linčuju. Gotovo svako bi osećao gnjevnu srdžbu koja jedva da bi dozvolila objektivno razmišljanje. Čovek koji bi oskrnavio zastavu učinio bi nešto neizrecivo, on bi izvršio zločin, koji nije ma koji zločin, već zločin koji se ne može oprostiti. Ne sasvim tako drastična, ali ipak kvalitativno ista, bila bi reakcija prema čovjeku koji kaže: »Ja ne volim svoju zemlju«, ili, u slučaju rata: »Ne marim za pobjedu svoje zemlje«. Takva rečenica je pravo svetogrđe, a čovek koji je izgovara postaje monstrum, odmetnik, po shvatanjima svojih bližnjih.

Da bismo razumjeli naročiti kvalitet ovog osjećanja, možemo uporediti ovu reakciju sa onom koja bi se pojavila kad bi neki čovjek ustao i rekao: »Ja sam za ubijanje svih Crnaca i Jevreja; ja sam za rat da bi se pokorila nova teritorija.« Zaista, većina ljudi bi osjećala da je ovo shvatanje neetičko i nehumano. Ali reč je o tome da se u ovom slučaju ne bi pojavilo onakvo osjećanje nekontrolisane i duboko usađene indignacije i gnjeva. Takvo shvatanje je samo »hrđavo«, ali ono nije svetogrđe, ono nije napad na nešto »sveto«. Čak i kada bi čovjek govorio sa omalovažavanjem o bogu, jedva da bi izazvao isto osjećanje indignacije kao što se javlja protiv zločina, protiv svetogrđa koje predstavlja oskvrnuće simbola jedne zemlje. Na taj način lako je objasniti reakciju koja se javlja ona oskvrnuće nacionalnih simbola, ako se kaže da čovjek koji ne poštuje svoju zemlju ispoljava nedostatak ljudske solidarnosti i društvenih osjećanja; ali zar se ovo ne odnosi i na čovjeka koji propovijeda rat, ili ubijanje nevinih ljudi, ili koji eksploatiše druge u svoju korist? Nesumnjivo da je nedostatak brige za sopstvenu zemlju izraz nedostatka društvene odgovornosti i ljudske solidarnosti, kao što su takvi i oni drugi, ranije pomenuti postupci, ali reakcija na oskvrnuće zastave iz temelja se razlikuje od reakcije na negiranje društvene odgovornosti u svim drugim oblicima. Jedan predmet je »svetinja«, simbol plemenskog obožavanja; drugi to nisu.

Pošto velike evropske revolucije XVII i XVIII vijeka nisu pretvorile »slobodu od« u »slobodu za«, nacionalizam i obožavanje države postali su simptomi vraćanja na rodoskvrnu vezanost. Jedino kada čovjek uspije da razvije svoj razum i ljubav više nego što je dosad učinio, jedino kad izgradi svet zasnovan na ljudskoj solidarnosti i pravdi, jedino kada bude osjećao da je uključen u doživljavanje sveopćeg bratstva, naći će novi ljudski oblik ukorijenjenosti, izmijenit će svoj svijet u stvarno ljudski dom.

Odlomak iz djela: Erich Fromm, Zdravo društvo, str. 48-50.

Povezani članci

Back to top button