Bošnjak koji je 1992. ukazivao na ekonomski put kojim Bosna mora da krene

Prof. dr. Kasim I. Begić, bio je pravnik, profesor na nekoliko univerziteta širom BiH, skupštinski zastupnik BiH (1990-1996), predsjednik Ustavnog suda BiH od 1999. godine, itd. Unatoč prilično kratkom životnom vijeku, jer je preminuo u 49. godini, iza sebe je ostavio 12 knjiga. Kao učesnik ratnog Kongresa bosansko-muslimanskih intelektualaca, koji je održan 22. decembra 1992. godine, izložio je briljantan referat, koji danas, skoro trideset godina nakon, zvuči nevjerovatno. Naime, u referatu na pet stranica, iznio je ekonomske smjernice kojim nezavisna Bosna i Hercegovina mora da pođe ako želi da očuva i unaprijedi svoj, prije svega, ekonomski, a zatim i politički i teritorijalni integritet. Ostaje žal što tadašnja bh. politička elita, očito, nije shvatila briljantne savjete prof. dr. Begića, a nama ostaje da razmišljamo gdje bi danas bila Bosna i Hercegovina da se još 90-ih okrenula ka tržišnoj ekonomiji, jačanju privatnog vlasništva i promoviranju privatnih inicijativa i podzetništva.

Referat prenosimo u cjelosti:

***

U osnovi dva su razloga opće prirode u sagledavanju ekonomske pozicije državne zajednice: prvo, da se na osnovu uvida u ekonomsku historiju identificiraju glavni faktori koji su neposredno determinirali tokove odnosno dinamiku i strukturu privrednoga razvoja i, drugo, da se na bazi analize postojećih faktora procijeni proizvodna moć društvene zajednice i shodno tome usmjeri ekonomski razvoj u narednom periodu. Oba se naznačena razloga u povodu BiH i bosanskohercegovačkih Muslimana još više potenciraju, jer i sagleđavanje ekonomske historije na ovim prostorima i postojećih faktora ekonomskoga razvoja ima dodatnih motiva s obzirom na aktuelno potvrđivanje ekonomske samobitnosti BiH.

***

Novija ekonomska historija BiH, nezavisno od ekonomsko-političke strukture i ustrojstva državne zajednice u pojedinim etapama razvitka, ima zajednički imenitelj sadržan u tretmanu ekonomije u službi politike bizantskoga kova, sa dvije opće odrednice: ekonomsko osiromašenje BiH u funkciji lažnoga jugoslavenstva, i slamanje ekonomske osnove muslimanskoga etnosa radi nacionalnih (nacionalističkih) aspiracija i teritorijalnih pretenzija najbližih susjeda.

Prva odrednica ukazuje da se sa raspadom Austro-Ugarske i formiranjem Kraljevine SHS a kasnije i Jugoslavije, BiH konstantno nalazi u poziciji relativnoga Zaostajanja u ekonomskom razvoju u odnosu na ostale dijelove odnosno konstitutivne jedinice bivše jugoslavenske federacije, a previsoka cijena BiH u jugoslavenskom ekonomskom zajedništvu se pravdala “višim” – jugoslavenskim interesima. Pri tome, usprkos zajedničkom ishodištu da se primijetiti da je za međuratni period karakteristično nasilno transferiranje novostvorene vrijednosti iz BiH i osiromašcnje njene proizvodne moći, dok su u prethodnih četrdesetak godina od strane boljševičkih vlastodržaca ove metode učinjene manje vidljivim.

Koliko je BiH bila u službi privrednoga razvoja Jugoslavije u međuratnom periodu uočljivo je iz činjenice da su svi značajniji strateški pravci u ekonomskoj politici imali za posljedicu osiromašenje njene ekonomske osnove i transferiranje bogatstva, uglavnom za jačanje monarhije i vojske kao glavnih jugoslavenskih političkih činilaca. Primjera radi, ove učinke su imali: politika visokih cijena poljoprivrednih proizvoda (1918-1925) sa regionalnim prelijevanjem dohotka u korist Vojvodine, Srema, sjeverne Srbije i Slavonije; struktura poljoprivrednih — gospodarstava oblikovana agrarnom reformom i drugim mjerama agrarne politike iz tridesetih godina imala je pogubno djejstvo u odnosu izmedu raspoloživih oranica i broja poljoprivrednoga stanovništva u Bosni i Hercegovini i Dalmaciji; politika izvoznih carina imala je zbog paralelnoga važenja i dinara i kruna i regionalne učinke uslijed neadekvatno uspostavljenoga odnosa između ovih novčanih jedinica; politika širenja državnoga sektora (1931-1941) u tokovima reprođukcije imala je, pored ekonomskoga, i naglašeni politički karakter u naznačenom pravcu, što se realiziralo preko politike industrijalizacije koju uglavnom uz pomoć inozemnoga kapitala preuzimaju državna preduzeća; mjere posredne zaštite kapitala u industriji preko željezničke tarife (bakar ima najjeftiniji prevoz!), poreskoga sistema (nejednako oporezivanje dobiti zbog privilegija preduzećima ovisno od njihovoga sjedišta) i državnim nabavkama; prometna politika u međuratnom periodu (Zakon o državnim putovima iz 1929. zaobilazi BiH, zatim po svaku cijenu forsira se Beograd kao željeznički čvor, te se BiH sa svojim naslijeđenim uskotračnim prugama isključivo veže za Srbiju); te politika kreditiranja preko Agrarne banke i Privilegirane zanatske banke, sa najznačajnijim učešćem državnoga kapitala, imala je izrazitu diskriminatorsku funkciju u regionalnom aspektu, jer je najveći dio kredita distribuiran u istočne dijelove zemlje.(1)

Osim što su dijelili sudbinu ekonomskoga položaja BiH u jugoslavenskom ekonomskom zajedništvu, Muslimani su posebno bili ekonomski razvlašćeni u okviru agrarne reforme (1918-1931).(2) Ako se imaju u vidu podaci da je 1918. preko 62% privatnih posjeda bilo u vlasništvu pripadnika ovoga naroda, i da je u okviru agrarne reforme u Jugoslaviji učešće BiH odnosno zemljišta obuhvaćenoga reformom iznosilo blizu 67%, onda se može ustvrditi ne samo da je glavni atak.bio na BiH nego i da je ova agrarna reforma imala naglašeniji nacionalni i politički u odnosu na imanentan ekonomsko-socijalni karakter. Za potpuniji uvid u učinke ove reforme treba imati u viđu i činjenice da država nije ispunila ni polovinu svojih obaveza kada se radi o kmetskim selištima a ni preko devedeset odsto obaveza za beglučke zemlje, iako su obaveze za naknadu bile simbolične i po desetak puta niže u odnosu na ostale dijelove države. Osim toga, “rješenje” tzv. agrarnog pitanja u međuratnom periodu dopunjeno je i tzv. razduživanjem seljaštva, pri čemu je “uređenje” seljačkih dugova imalo i naglašene regionalne implikacije, pogotovu u odnosu izmedu poljoprivrednih prinosa i seljačkih dugova po pojedinim dijelovima države.

I u periodu nakon 1946. BiH je zadržala svoju inferiornu poziciju u jugoslavenskom ekonomskom prostoru, i u pogledu privredno-sistemskih rješenja i u odnosu na federalnu razvojnu politiku. U prethodnih četrdesetak godina instrumenti privrednoga sistema i opće ekonomske politike imali su, između ostaloga, za posljedicu i regionalnu preraspodjelu dohotka u korist razvijenih republika odnosno autonomnih pokrajina. Ovo se postizalo zahvaljujući preferiranju industrije nauštrb poljoprivrede u poratnom periodu, zatim u privilegiranom statusu prerađivačkih kompleksa na račun energetsko-sirovinskih oblasti privređivanja u šezdesetim godinama, te u forsiranju izvoza po svaku cijenu u sedamdesetim godinama. Ako se ima u vidu struktura privrede BiH u ovom periodu, onda se može ustvrditi da je u izboru federalne strategije razvoja bosanskohercegovačka privreda uvijek bila u podređenom statusu, što se i manifestiralo preko konstantnoga odliva novostvorene vrijednosti u korist drugih republika. U razvojnoj i investicionoj politici zadržavana je struktura privrede BiH sa dominantnim energetskim, sirovinskim i metalurškim kompleksima u kojima je kapitalni koeficijent viši a privredno-sistemski determinirana. niža efikasnost, tako da je i Fond federacije za kreditiranje, kao i ostale federalne mjere podsticanja razvoja, imao više propagandno-političko nego ekonomsko-razvojno djejstvo. Koliko je bila visoka cijena BiH u jugoslavenskom ekonomskom zajedništvu govore podaci o kretanju društvenoga proizvoda po stanovniku i zaposlenosti, kao dva pouzdana pokazatelja stepena ekonomske razvijenosti. U 1952. stopa zaposlenosti u BiH bila je iznad jugoslavenskoga prosjeka da bi u 1986. ona za prosjekom zaostajala za nepunih dvadesetak indeksnih poena. U 1955. društveni je proizvod po stanovniku u BiH iznosio 83,3% od prosjeka a u 1986. on je za prosjekom zaostajao čak 33 indeksna poena. U međuvremenu, rejting u jugoslavenskim okvirima ostalih republika, u prvom redu Slovenije, Srbije i Hrvatske (upravo ovim redom) porastao je.(3)

U posljednjoj deceniji ne samo da je smanjena relativna razvijenost BiH u jugoslavenskim okvirima nego je ona postala poprište ckonomskoga rata, bilo što su se međurepubličke napetosti raspadajuće federacije upravo prelamale preko bosanskohercegovačkih prostora, najavljujući i aktuelnu agresiju, bilo što su ostaci jugoslavenske vlasti do kraja koristili instrumente međuregionalnoga prelijevanja dohotka (ovo se u prvom redu odnosi na “topčidersku štampariju”, zatim carinski režim i oporezivanje prometa proizvoda i usluga, te manipuliranje sa deviznim rezervama). Pri tome, ne treba zanemariti zasluge i zvaničnih činilaca BiH za uspješnost ovoga ekonomskog rata, kao svojevrsnoj potvrdi opće nespremnosti za vojnu agresiju koja je već započinjala.

Završni čin historijske oficijelne pljačke BiH jeste aktuelna agresija i ekonomski genocid koji se realizira na ovim prostorima. Manifestacija ekonomskoga genocida ogleda se u klasičnoj pljački proizvodnih kapaciteta, prirodnih i potrošnih dobara, a ono što nije moguće prenijeti u agresorske države nemilosrdno se uništava, kako bi se za duži period umanjila ekonomska osnova BiH, a prije svega bosanskohercegovačkih Muslimana. Razmjere pljačke i uništenja ekonomskih dobara danas se teško mogu procijeniti, ali nema sumnje, s obzirom na bestijalnost agresora, da su one ogromne.

***

Govoriti o ekonomskoj budućnosti BiH danas, pored potvrđivanja njene ekonomske samobitnosti i suverenosti, podrazumijeva sagledavanje faktora privrednoga razvoja i utvrđivanje osnova privrednoga sistema i ekonomske politike kojima će se na optimalan način iskoristiti postojeći ljudski, tehnički i prirodni resursi. U pogledu prirodnih bogatstava ne treba zaboraviti da BiH raspolaže značajnim zemljišnim i šumskim fondovima, encrgetskim izvorima i mineralnim bogatstvima. Od desetak strateških prirodnih izvora u bivšem jugoslavenskom ekonomskom prostoru BiH je u odnosu na ostale republike bila po bogatstvu vodeća za dvije trećine ovih izvora. I pored toga što je agresija znatno umanjila proizvodne fondove, može se konstatirati da je značajan dio ovoga bogatstva zaštićen i da je u relativno kratkom roku moguće njegovo stavljanje u funkciju. Uostalom, treba se podsjetiti da je krajem osamdesetih godina, i pored depresiranoga statusa u jugoslavenskom ekonomskom zajedništvu, ocijenjeno da BiH u odnosu na ostale republike ima komparativne prednosti za samostalan ekonomski razvoj. Ova ocjena temelji se na činjenici da je privreda BiH neznatne uvozne zavisnosti, zatim da se oslanja na domaće proizvodne elemente, zatim na naglašenoj izvoznoj preferiranosti privrede (BiH je jedina od bivših jugoslavenskih republika koja je u posljednje četiri godina ostvarivala suficit u platnom bilansu), te u odnosu na strukturalnu zaokruženost privrede i raspoloživa prirodna bogatstva na njenoj teritoriji.

U spektar faktora budućega privrednog razvoja BiH treba, pored nepresušnoga ljudskog potencijala, ubrojiti i resurse koji su rezultat razbijanja jugoslavenske iluzije i preodređenosti BiH da plaća najvišu cijenu ovom zajedništvu. Upravo značajan početni izvor akumulacije treba da se formira na ovoj osnovi, kao i u ređuciranju “naslijeđene” preskupe državne i vojne režije.

Da bi spomenuti potencijalni faktori razvoja odgovorili svojoj svrsi, Što se ogleda u cfikasnosti privređivanja, neophodan je odgovarajući društveni ambijent u kome će najefikasnije iskoristiti postojeći radni, materijalni i finansijski resursi i time ostvari optimalan ekonomski razvoj. Drugim riječima, privredni sistem i ekonomska politika, kao dva najznačajnija vida društvene aktivnosti kojima se organiziraju i usmjeravaju tokovi privređivanja, treba da stimulativno djeluju u pravcu potvrđivanja raspoloživih faktora ekonomskoga razvoja.

Otvaranje rasprave o elementima za ekonomsko ustrojstvo BiH stoga treba posmatrati kako u funkciji stvaranja društvenoga okvira koji će izvršiti ađekvatnu valorizaciju ljudskih, materijalnih i finansijskih resursa, tako i u kontekstu općih promjena u ekonomsko-socijalnom i političkom sistemu, kao i započetog privredno-reformskoga kursa. U naznačenom pravcu kao glavne odrednice budućega ekonomskog sistema BiH treba da budu:

1) potvrđivanje ekonomske suverenosti BiH, što podrazumijeva neotuđivo pravo u pogledu uređivanja privrednoga i ekonomskoga sistema odnosno utvrdivanje općih pravila ponašanja učesnika u društvenoj reprodukciji, čime se i funkcionalno raskida donedavna vezanost BiH za jugoslovensku ekonomsku uniji;

2) očuvanje jedinstva privrednoga područja BiH, što pretpostavlja da u raspodjeli ekonomsko-političkih ovlašćenja opći okvir treba da bude, na jednoj strani, obezbjedenje jedinstva ekonomsko-socijalnoga sistema kao imenovanoga svojstva državnih zajednica, a na drugoj strani, naglašeni stepen decentralizacije i dekoncentracije ekonomske vlasti u funkciji i tržišnoga privredivanja i autonomnosti u privrednom razvoju decentraliziranih nivoa vlasti.(4)

3) tržišni privredni sistem koji se temelji na punim ekonomskim slobodama proizvođača i potrošača, na privatnom vlasništvu kao dominantnim svojinskim oblikom, na dejstvu integralnog tržišta, na razmahu privatne inicijative i poduzetništva, na korektivnoj ekonomskoj ulozi države u odsnosu na tržište zakonitosti, na konceptu otvorene privrede u uredivanju vanjsko-ekonomskih odnosa, te u pravnoj infrastrukturi koja će biti u funkciji preferiranih pojedinačnih interesa u tržišnom privređivanju.(5)

U pogledu naznačenih glavnih odrednica ekonomskoga sistema BiH trenutno su aktuelne dvije opće opasnosti koje u sebi sadrže naglašene i političke implikacije. Prva se odnosi na razbijanje jedinstvaeckonomskoga prostora BiH, i to se neposredno manifestira preko “legalnoga” formiranja paradržavnih zajednica u okviru države sa kompletiranom privredno-sistemskom i ekonomsko-političkom infrastrukturom, čime se dovodi u pitanje i ekonomska suverenost BiH kao potvrda i osnova općega suvereniteta.(6) Druga opasnost po ustrojstvo odgovarajućega ekonomskog sistema BiH tiče se sputavanja privatne inicijative i poduzetništva u svim sektorima privređivanja, i svojevrsno fetišiziranje države u tokovima privredivanja, Što nezavisno od pritisaka neekonomske prirode nema nikakvoga opravdanja. Odgovornost je državnih struktura, i predstavnika muslimanskoga naroda u njima, da istraju i na jedinstvu ekonomskoga područja BiH i na započetom reformskom kursu čije je ishodište utemeljenje tržišnoga privrednog sistema kompatibilnoga sa razvijenim tržišnim privredama u svijetu. Ovo će biti pouzdana potvrda našega opredjeljenja da BiH istinski ide u porodicu savremenih demokratskih društava.

Napokon, za ekonomsku budućnost BiH, a naročito bosanskohercegovačkih Muslimana, od posebnoga značaja su i nacionalne ekonomske asocijacije sa brojnim zadacima ekonomske, socijalne, kulturne i prosvjetne prirode. Naime, nema nikakvih prepreka da se, uporedo sa asocijacijama privrednoga karaktera što su rezultat ili državne regulative ili tržišnoga privređivanja, u najskorije vrijeme formiraju komorska udruženja, odgovarajući fondovi, banke, osiguravajuća društva i slične institucije koje će, na jednoj strani baštiniti tradicionalne vrijednosti muslimanskoga etnosa i njegove kulture, a na drugoj strani imati neposredne zadatke vezane za saniranje historijskih, vjerskih i kulturnih objekata, i ublažavanje posljedica aktuelnoga genocida nad bosanskohercegovačkim Muslimanima.

Piše: Kasim Begić

Priredio: Resul Mehmedović (Dialogos)

Bilješke:

1) Šire: M. Mirković, Ekonomska struktura Jugoslavije 1918-1941, Zagreb, 1950, 22-128.

2) O tzv. Prethodnoj odredbi za pripremu agrarne reforme (od 25. 02. 1919) i čitavom nizu pravnih propisa kojim je regulirana ova problematika, vidjeti šire: F. Čulinović, Državnopravni razvitak Jugostavije, Zagreb, 1963, 214-218.

3) Šire: K. Begić, Jugoslavenski “sjever” i “jug”, Sarajevo, 1989, 75-95.

4) U istaknutom općem okviru kod raspodjele ekonomsko-političke vlasti to znači da se na nivou centralne vlasti koncentriraju ovlašćenja u pogledu jedinstva monetarnoga sistema, jedinstva carinskoga režima i ekonomskih odnosa sa inozemstvom, zatim osnove poreskoga sistema, te opći elementi makroekonomske politike.

5) izgradnju tipičnoga tržišnog sistema treba shvatiti kao ishodište svih privredno-sistemskih i ekonomsko-političkih mjera, nezavisno od činjenice da je u periodu obnove neophodno šire definiranje uloge države, | u kontekstu činjenice da tranzicija privrede BiH na tržišne osnove pretpostavlja duži vremenski period.

6) Sa stanovišta ekonomske suverenosti BiH razlike između nosilaca stvaranja paradržavnih zajednica, nezavisno od zaklinjanja u “jedinstvo BIH” i privremenosti ovakvih zajednica, i agresora, više su u stepenu nego u vrsti.