Kratak historijat zvorničkih džamija

Zvornik se prvi put spominje 1410. godine, i to pod imenom Zvonik, a 1519. pod sadašnjim nazivom Zvornik, dok je zvornički stari grad (tvrđava) nastao znatno ranije, vjerovatno u vrijeme kada se na Drini ustalila granica izmedu Srbije i Bosne (to jest u drugoj polovini 13. ili na početku 14. stoljeća). Neprobojna utvrda je podginuta na pogodnom mjestu, gdje Drina polahko izlazi u plodnu ravnicu i gdje su se od davnina ukrštavali važni trgovački putevi (posebno za Dubrovnik i Vrh Bosnu i dolinom Drine do njenog ušća pa dalje za Sirmijum-Sremska Mitrovica). To je doprinijelo da se Zvornik u srednjem vijeku razvije i da u toku vladavine Osmanlija bude među deset najvećih gradova Bosne.

Tako Vjekoslav Klaić navodi da u Bosni i Hercegovini postoji samo pet gradova, koji broje 10.000 ili više stanovnika, a to su: Sarajevo, Mostar, Banjaluka, Travnik i Foča, i između 5000-10.000 žitelja broje sljedeći gradovi: Novi Pazar, Zvornik, Pljevlja, Donja Tuzla i Livno.[1]

U vrijeme kada je Vjekoslav Klaić pisao svoju historiju Bosne, navodi da je u Zvorniku živjelo 8.000 stanovnika, tj. 1300 kuća, od čega su najbrojniji muslimani, dok pravoslavaca ima 100 kuća, kao i 6 židovskih porodica.[2]

No, takva demografska slika nije bila oduvijek, jer je islam u Zvornik, a kasnije Zvornički sandžak (1580) došao sa Osmanlijama, nakon 1459/1460. godine i pada Despotovine. „Nema pojedinosti u izvorima o tome pod kakvim su okolnostima Turci zauzeli Zvornik, da li je to bilo mirnim putem, kao rezultat okupacije Despotovine (1459) — što je vjerovatno — ili oružanim akcijama. Ta činjenica je svugdje bila vrlo važna za dalju sudbinu samog naselja i njegovog stanovništva.“[3]

U to doba, na Drini su se, kako je poznato, od davnina dodirivala i sukobljavala dva razlićita kulturna utjecaja, Istoka i Zapada. Srpska država se od svog početka sasvim uklopila u sferu bizantijskog kulturnog utjecaja. U srednjovjekovnoj bosanskoj državi je, opet, preovladao zapadni kulturni utjecaj i u duhovnom i u materijalnom vidu. U bosanskom Podrinju, počevši južnije od Srebrenice, sve do Save, gdje je, istina, stanovništvo živjelo pomiješano: katoličko i pravoslavno, ta zapadna sfera u predturskom vremenu bila je uočljiva time što su u većini značajnijih naselja između Drine i Bosne postojale katoličke crkve sa franjevačkim samostanima, koje su evidentirali i najraniji turski popisi[4], tako je bilo i sa Zvornikom, gdje su Osmanlije zatekle franjevački samostan.

Nastankom zvorničkog sandžaka, koji je, na taj način, jednom polovinom obuhvatao zapadnu a drugom istočnu kulturnu sferu, značilo je mirenje i tih dviju suprotnosti, koje su vremenom, naročito širenjem islama među domaćim stanovništvom, jenjavale.

„Po dolasku u Zvornik, Osmanlije su udarile temelje utvrđenju pored Drine (Donjem gradu) obalskim bedemima i baterijama da zatvore svaki prilaz tim pravcem (od vode). To je približno današnja njegova osnova.

Istovremeno proširen je i učvršćen Gornji grad u kome je sultan Mehmed II (Fatih) Osvajač po osvajanju Zvornika podigao džamiju prije 1481. godine, a poslije 1460. koja je nazvana njegovim imenom. Tu su odmah podignute stambene zgrade za posadu i predstavnike vlasti, jer je oko sultanove džamije nastala i prva stambena četvrt, najstarija mahala u Zvorniku, koju pominju osmanski popisi, nazvana po imenu navedene džamije.“[5]

U to doba, naseljavanje je težilo ka Gornjem Gradu, u kojem je započeta i izgradnja zvorničke tvrđave. Nakon što su zidine opasale cijelu zvorničku uvalu, i sišle sve do Drine, naseljavanje je počelo gravitirati ka Srednjem i Donjem Gradu koji su bili pristupačniji.

U toku osmanske vladavine Bosnom, Zvornik je izdržao četiri velike opsade – najprije mađarsku 1464. godine, a zatim tri austrijske (1688., 1716. i 1737. godine).

Najstarije zvorničke džamije

„Urbani razvitak Zvornika moguće je sagledati tek prema izvorima iz druge polovine XVI vijeka. Do kraja tog vijeka tu se bilo razvilo pet mahala, i u svima je bila podignuta po jedna džamija, po kojima su te mahale dobile svoja imena. To su mahale: Sultana Mehmeda Fatiha, Sultana Sulejmana, Hadži Durgutova, Husejin-begova i Mehmeda Čelebije.“[6]

1. Džamija sultana Mehmed-hana[7]

„Ta džamija bila je podignuta u gornjoj tvrđavi kratko poslije turskog osvojenja grada, i u prvo vrijeme bila je namijenjena za gradsku posadu. U okviru te tvrđave nastali su i drugi nužni objekti. Kako su tu prvobitno bili nastanjeni i organi vlasti, formirana je na uskom prostoru oko džamije i manja mahala. U okviru te mahale nastali su i neki nužni dućani. Ta je mahala (džemat), međutim, sve više izlazila iz okvira tvrđave i razvijala se na prostranijoj zaravni uz kapiju tvrđave.

Fatihova džamija nalazila se pokraj tzv. Careve kapije unutar Gornjeg grada. Bila je to »starinska džamija, pokrivena olovom i tavan-kupolom«. Natpis iznad njenih vrata glasio je u prevodu:

»Dobrotvor, Osvajač silni podigao je ovu (džamiju) za pobožne ljude.« Prije 1574. bila je oronula i te godine popravljana, te je tom prilikom stavljen i drugi natpis: »Bogomolja derviša i (uššak), dom onih koji padaju ničice.« Takvu je tu džamiju zatekao Evlija 1664. godine.“[8]

Ne zna se kada je džamija nestala. Odavno joj nema traga.“

2. Džamija sultana Sulejmana[9]

Prvi put se spominje 1600. Ne zna se tačno kada je džamija podignuta, svakako prije 1566. Međutim, s obzirom na nivo razvitka koji je Zvornik bio dostigao prije 1548, ona je morala nastati i prije te godine. Prema Evliji, ta džamija je nazivana »Fethija«.[10] Zašto je tako nazvana, teško je na to odgovoriti, jer prema vremenu nastanka nema uopće veze sa događajem »feth« (= osvojenje). Kako se do danas očuvao naziv Fethija za džemat koji se prostire na dominantnom, danas gusto naseljenom uzvišenju, to se pouzdano može reći da se džamija Sulejmanija nalazila u okviru te današnje mahale Fethije. Ne može se tačnije ubicirati gdje se konkretno nalazila, jer odavno nema o njoj nikakvog traga.“[11]

3. Hadži-Durgutova džamija

„Osim imena ništa se više ne zna o njenom utemeljitelju. Danas postoje isaimto temelji te dţamije; porušena je 1948. Zove se još Hrid džamija, a tako se danas naziva i malena mahala. Prvi put se spominje 1600.[12] Međutim, kako je to najbliža džamija donjoj tvrđavi, nalazi se na oko 150 m udaljenosti od njene sjeverne kapije pošavši prema staroj varoši, i kako se naselje od donje tvrđave prema varoši počelo rano razvijati, to je Hadži-Durgutova džamija mogla biti podignuta oko sredine XVI vijeka.“[13]

4. Husein-begova džamija

„Prvi put se spominje 1600. godine. Ne zna se kada je džamija podignuta, ni gdje se konkretno nalazila. Isto tako se ništa ne zna o njenom utemeljitelju. Ipak, prema imenu, Husein-beg je bio zvorniĉki sandžak-beg. Među utvrđenim imenima zvorničkih sandžak-begova ističe se samo »Husein-šah«, i to: godine 1559. i 1560.[14] Taj Husein-šah, koji je po svojoj funkciji bio beg, odgovaraće, vjerovatno, utemeljitelju ove mahale i džamije. Tu džamiju spominje i Evlija, naziva je »Begova džamija«“[15]

5. Mehmed-Čelebijina džamija

„Prvi put se spominje 1600. Tim imenom ne naziva se danas nijedan dio grada, a niti ma koja džamija, pa se ne zna da li je džamija nestala ili još postoji, noseći drugo ime. Isto tako se ništa ne zna o njenom utemeljitelju.“[16]

Evlija Čelebija navodi da je prilikom njegove posjete Zvorniku, uz gore navedene džamije iz 15. i 16. stoljeća, ukupno bilo 18 džamija, 8 mesdžida, 8 tekija, 3 medrese, javno kupatilo (hamam), 7 osnovnih škola i 3 svratišta (han).

Vremenom se broj džamija smanjivao, a kako smo vidjeli, neke su nestale bez traga, bez i da se zna kada i zbog čega. U vrijeme austro-ugarske uprave u Zvorniku su i dalje egzistirale dvije crkve (pravoslavna i katolička),7 džamija i sinagoga. Dok je na početku 1930-ih u Zvorniku ostalo 6 džamija, pravoslavna crkva i sinagoga.

U tom periodu porušena je još jedna džamija, izgrađena u 16. stoljeću – Bair džamija. Džamija je zbog dotrajalosti porušena 1935. godine, a njen posljednji imam bio je Salih ef. Sarajlić (1878- 1957).[17] Pred džamijom je bila velika lipa pod kojom bi ljudi sjedili prije i poslije namaza. Lokalitet ove džamije dugo vremena je bio mjesto gdje su se okupljala i igrala djeca sa Baira, a mještani su ga (iako na njemu nije bilo više bogomolje) zvali “Džamija”.

Po završetku Drugog svjetskog rata, zbog dotrajalosti, porušena je i Skela džamija. Izgrađena u 16. stoljeću od hrastovine sa dosta ukrasnih elemenata. Imala je drvenu munaru visoku 26 m sa 62 basamaka. U njenom prizemlju bila su dva dućana s ćefencima i poznata kafana (kahva), čiji je vlasnik bio hafiz Salih ef. Hodžić, zvani Hafiz, koji je ujedno bio posljednji imam ove džamije (1936-1946).

Ponovo, zbog navodne dotrajalosti, 1948. je porušena i Hadži-Durgutova džamija. Posljednji mutevelija ove džamije bio je Avdaga Šehavdić (Idrizović), a posljednji imami Mula Hamdo ef. Šehagić (1870-1940) i njegov brat Mula Rašid ef. (1874-1945).[18]

Rušenje zvorničkih džamija u komunističkom periodu nastavljeno je, pa je tako na red došla i Namazđah džamija, podignuta 1911.godine na mjestu gdje je do 1910. godine postojala stara drvena džamija. Porušena je 1978.godine, iako za njeno rušenje nisu postojali nikakvi ozbiljni razlozi.

Njen graditelj bio je poznati građevinski preduzimač Andraš Skibar. Bila je glavna džamija u Zvorniku, a posljednji imam u njoj bio je Hivzija ef. Suljkić.[19] Zna se, međutim, da se stara džamija na tom mjestu zvala Hadži-ldrisova džamija i u njoj je posljednje godine svoga života kao imam proveo čuveni pjesnik i derviš Hasan Kaimija (umro 1691/1692).

Do pred samu agresiju na Bosnu i Hercegovinu, u Zvorniku su egzistirale tri džamije: Riječka džamija, Zamlaz i  Begsuja, koje ni po svojim nazivima, kao ni arhitekturi, nisu bile stare. Prijašnjim rušenjem i nestankom džamija, mahale su pripajane preostalim džematima, pa je tako nestankom Hadži-Durgutove džamije (1948), džemat pripao Zamlaz džamiji. Nestankom džamija u mahalama: Fethiji (ne zna se kada je Sulejmanija džamija nestala) i Bairu (1935), te mahale su priključene džematu Namazđah-džamije, koja je, kako je ranije navedeno, 1978. godine bezrazložno porušena. Arhitektura Namazđah džamije je iz poznijeg vremena. Zna se, međutim, da se stara džamija na tom mjestu zvala Hadži-ldrisova.

Džamija Rijeka

Naziv “Rijeka” džamija je dobila po riječici Zlatici, koja protiče pored ove džamije i ulijeva se u Drinu. Drugi njen naziv je Hadži Mahmudova džamija. Po narodnoj predaji je iz Zvornika u Meku odselio neki Mahmud. Prije polaska je na nekom mjestu u gradu zakopao veću količinu dukata. Kada su došle zvorničke hadžije da hodočaste Kabu, on je jednom od njih rekao gdje se nalazi zakopano blago, da ga otkopa i sagradi džamiju, koja će nositi njegovo ime. Tako je ova džamija imala dva imena.

Rijeka džamija se nalazila u centru Zvornika. Stara džamija je bila pravougaonog oblika, dimenzija 13 X 10 metara (iznutra). Imala je zidove debljine 100 cm. Bila je građena od lomljenog kamena vezanog krečom, a bila je pokrivena krovom na četiri vode. Uz desni zid je bila kamena munara visine 35 metara, a imala je 86 basamaka.

Džamija je upisana u gruntovni uložak br. 940. Stara džamija je porušena 19.maja 1980. godina, a na istoj lokaciji izgrađena velika i savremena džamija. Posljednja dva imama ove džamije bili su Hadži hafiz Ahmet ef. Zejnilagić do 1942. i Hadži hafiz Nezir Imširović od 1942. do 1979. godine. Svečano je otvorena 1986. godine, da bi je šest godina kasnije, 1992. godine, srpski fašisti porušili do temelja.

Zamlaz džamija

Nestankom Hadži-Durgutove džamije (1948) istoimena mahala (nazivana još Hrid) pripala džematu Zamlaz-džamije, koji se proteže duž ceste, od sjeverne kapije Donjeg grada sve do zgrade pošte. Samo dme Zamlaz ne nalazimo u izvorima iz 16. stoljeća, međutim, po samom mjestu, ta džamija je morala biti rano podignuta, premda današnja njena arhitektura nije stara. Nazvana je »Zamlaz« po istoimenom izvoru, pored džamije; drugo njeno ime nije poznato, premda nema sumnje u to da je džamija, kao i sama mahala, imala ranije drugo ime, po njenom utemeljitelju.[20]

Predratna džamija u Zamlazu podignuta je u 17 .stoljeću. Vanjske strane su bilr 10x 10 metara,a verande l0x3 metra. Građena je od lomljenog kamena i pokrivena četverostrešnim krovom pod crijepom. Munara joj je također od kamena, visine oko 25 metara. Uz džamiju je bio i manji harem, koji je znatno smanjen izgradnjom jedne stambene zgrade i jedne privatne kuće. Džamija je krajem osamdesetih godina renovirana, a u proljeće 1992.godine uz nju je dograđena i gasulhana. Iste godine srpski fašisti su porušili Zamlaz džamiju. Na njenim temeljima lokalne vlasti su poslije rata izgradile stambenu zgradu. Novosagrađena džamija ima isti izgled porušene džamije, ali se nalazi na novoj lokaciji, nedaleko od prvobitne. Gradnju džamije finansirale su dobrotvorke Fauzije i Neime El-Belul iz Kuvajta

Poznati imami ove džamije bili su Selim ef. Hulusić (bio je imam oko 50 godina, umro 1907.) i njegov sin Džemal ef. Hulusić s prekidima od 1907. do 1954.godine.[21]

Begsuja džamija

Sam naziv Begsuja je Složenica od beg i su = voda – Begova voda. Džamija je iz novijeg vremena, kao i naselje oko nje. Nestajanjem starih džamija istoimene mahale su orijentisane prema najbližoj postojećoj džamiji, formirajući na taj način džemate. Građena je od lomljivog kamena, a munara od drveta. Vanjske dimenzije su joj 10,50×6,50 metara. Posljednji imami ove džamije bili su: Hadži Hafiz Mumin ef. Čaklovica, Hadži Muradif ef. Karaosmanović, Safet ef. Softić i predratni imam Mustafa ef. Muharemović.[22] I ova džamija je u ratu porušena, ali je kao i prethodne dvije, ponovo izgrađena.

 Jedine preostale zvorničke džamije
(s lijeva na desno: Riječka džamija, Zamlaz i Begsuja)

Piše: Resul S. Mehmedović

Bilješke:

[1] Pogledati: Vjekoslav Klaić, Bosna, Tiskom K. Albrechta, Zagreb, 1878., str. 74.

[2] Ibid, str. 174.

[3] Adem Handžić, „Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku“, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine XVIII, 1968-1969, str. 166-167.

[4] Ibid., str. 145.

[5] Mehmed Hudović, Zvornik – Slike i bilješke iz prošlosti, DES, Sarajevo, 2000., str. 17.

[6] Adem Handžić, „Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku“, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine XVIII, 1968-1969, str. 185.

[7] Istanbul, Basfoakanlik Arsivi (BBA), Tapu defter (TD), No 743, fo 387.

[8] Adem Handžić, „Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku“, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine XVIII, 1968-1969, str. 185-186.

[9] »Džemat časne džamije sultana Sulejmana — neka mu je čista zem lja.« TD, No 743, fo 387.

[10] Evlija Čelebi, Putopis – prevod, uvod i komentar: H. Sabanović, Sarajevo, 1967., str. 478.

[11] Adem Handžić, „Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku“, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine XVIII, 1968-1969, str. 186.

[12] Istanbul, Basfoakanlik Arsivi (BBA), Tapu defter (TD), No 743, fo 387.

[13] Adem Handžić, „Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku“, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine XVIII, 1968-1969, str. 188.

[14] BBA, Miihime defter-i, IV, str. 164; N. Filipović, u POF III—IV, 1952—53, str. 445.

[15] Adem Handžić, „Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku“, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine XVIII, 1968-1969, str. 187.

[16] Adem Handžić, „Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku“, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine XVIII, 1968-1969, str. 188.

[17] Pogledati: Mustafa Sulejmanović: “Četiri zvorničke džamije”, “Islamska misao” br. 81/85, Sarajevo, 1985., str. 33-35.

[18] Ibid., str. 33-35.

[19] Pogledati: Mehmed Hudović, Zvornik – Slike i bilješke iz prošlosti, DES, Sarajevo, 2000, str. 76.

[20] Adem Handžić, „Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku“, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine XVIII, 1968-1969, str. 193.

[21] Pogledati: Mustafa Sulejmanović: “Četiri zvorničke džamije”, “Islamska misao” br. 81/85, Sarajevo, 1985., str. 33-35.

[22] Pogledati: Mehmed Hudović, Zvornik – Slike i bilješke iz prošlosti, DES, Sarajevo, 2000, str. 99.