Majmonides, jevrejski genije nekadašnje muslimanske Španije

Renesansa jevrejske naučne misli vrhuni u pojavi velikog čovjeka i učenjaka, nježnog tijela a krepkog duha – Majmonidesa. Živio je i radio u burno doba španjolske istorije.

Mozes ben Majmo rodio se u Kordobi 1135. godine. Teški sukobi muslimana sa kršćanima, kako na Istoku tako i u Španiji, razvili su kod muslimana Španije, naročito kod Almohada – koji su došli u Španiju da brane islam od rekonkviste – duh netrepeljivosti. Posljedice tog duha osjećali su i Jevreji, pa je dobar dio njih emigrirao iz područja gdje su vladali Almohadi. Takav je slučaj bio i sa Majmonidesovom familijom. Otac mu je bio ugledan rabin i talmudist, koji sa svojom familijom kreće u dobrovoljno izgnanstvo, u sjevernu Afriku, da bi se egzodus završio u Egiptu. Mozes je zajedno sa svojim bratom trgovao draguljima, ali se istovremeno bavio i naučnim radom. Ubrzo ih je snašla porodična tragedija. Brat Mozesov poginuo je na putu preko Indijskog oceana i tom prilikom je propala čitava porodična imovina. Mozes se posvećuje liječničkoj praksi i tako zarađuje hljeb.

Nakon izvjesnog vremena, čuveni egipatski vladar Salahudin uzima Mozesa za svoga ličnog liječnika. Mozes ujedno postaje vrhovni vjerski starješina jevrejske zajednice u Egiptu. I dalje se bavi naukom i piše veći broj teoloških i naučnih rasprava. Postepeno postaje centralna ličnost čitavog jevrejstva. Stara se za svoju braću na raznim stranama i nastoji, koliko god može, da im pomogne moralno i materijalno. Do Mozesova dolaska u Egipat, jevrejska sekta karejaca tu je imala veliki broj pristalica. Gaonat, kao vrhovni duhovni autoritet jevrejstva, bio se ugasio zbog križarskih ratova, a ugled egzilarhata, kao najviše svjetovne institucije azijskih Jevreja, bio je posve izblijedio.

Pored uticaja karejaca širio se i uticaj mističke struje kabalista. Međutim, zahvaljujući Mozesu, rabanitska zajednica ubrzo je potisla uticaj i karejaca i kabalista. “Osjećali smo svojom obavezom da preuzmemo zadatak da vodimo čitavo stado, da pomirimo srca otaca sa njihovom djecom i da ispravimo njihove pogrešne puteve” – piše Mozes 1167. godine. u jednoj responzi.

Jedna od osnovnih ideja njegove filozofije jeste “stroga privrženost jevrejskoj vjeri i svijest o nacionalnoj povezanosti te potrebi državnog ujedinjenja i preporoda raspršenih dijelova dijaspore”. Neki čak smatraju da je njegova “Mišna Tora” zamišljena kao ustav obnovljene jevrejske države.

Pored bavljenja liječničkom praksom, pored vođenja jevrejske zajednice Egipta, Majmonides je našao vremena da napiše veliki broj djela, čiji spisak iznosi 32 naslova. Među ostalim, napisao je “Komentar Mišne”, “Vodič zabludjelih”, zbirku medicinskih aforizama “Pirke Moše”, kao i knjige o nekim bolestima i njihovom liječenju. Skoro sva svoja djela pisao je arapskim jezikom (jezikom kojim se komuniciralo u islamskom svijetu), ali hebrejskim pismom.

Osnovni cilj njegovih talmudskih spisa jeste da sredi talmudsku literaturu kako bi se u njoj mogli snalaziti praktičari zaduženi za primjenu jevrejskih propisa prilikom raznih sporova i drugih pravnih ili vjerskih poslova među Jevrejima.

Komentar Mišne napisao je 1168. godine. U tom djelu su obrađeni osnovni principi jevrejske religije i propisi biblijskog i talmudskog zakonodavstva, zatim pitanje Objave, proroštva i tradicije. Osnovni postulati njegova kreda jesu etika i razum. Majmonides zastupa tezu o slobodi volje, jer se jedino tako može govoriti o etičkim imperativima i o problemu krivnje. Spoznaja je zadatak i cilj jevrejske etike i jevrejske religije. Razum predstavlja osnovni etički odnos Bog-čovjek. Nije cilj etike da čovjeka učini blaženim (eudajmonija nekih grčkih filozofa), nego da se moralno usavršava, tj. da sve više razvija pravednost, ljubav prema bližnjem, pobožnost, moralnost. Samoizgradnja treba da buđe stalan napor čovjeka, ona ne može da bude zaustavljena na nekoj tački – to bi značilo samoživost i samozadovoljstvo. Vječni život nije materijalne prirode, kao što to neki tvrde. To je najviši stupanj savršenstva čovjekove duhovnosti do koga se dolazi produbljivanjem spoznaje, vječitom težnjom za znanjem. Za razliku od Aristotelovog shvatanja da samo izabrani imaju pravo na naučno usavršavanje, Majmonides postavlja demokratski princip da svi ljudi imaju pravo na spoznaju i naučno uzdizanje.

Majmonidesovi protivnici tvrde da je on zbog intelektualnog aristotelizma zanemario emocionalnu stranu religioznosti, što je suprotno njegovoj želji da oživi religiju u masama. On je, naprotiv, smatrao da se prava vjera može čovjeku usaditi samo putem zdravog razuma.

Majmonidesova “Druga Tora” je kodifikacija većeg broja vjerskih tekstova. “Majmonides je u jednom jedinom djelu htio da prikaže kao čvrste norme sve što jedan Jevrejin treba da znade i kako on treba da živi” (dr Levntal). Majmonides daje racionalistička tumačenja vjerskih normi kao osnovu vjerske nauke.

“Vodič zbunjenih” ima za cilj, kako kaže sam autor: “da unaprijedi pravo razumijevanja zakona, da bude vodič onim vjernicima koji su privrženi Tori a studirali su filozofiju, i bavili se naukom, pa su se našli u neprilici zbog protivrječnosti između učenja filozofa i doslovnog razumijevanja smisla Tore”. U tom svom djelu on razmatra pitanje postojanja Boga, njegovih osobina, pitanje stvaranja svijeta, slobode volje, vječnog života, pitanje suštine proroštva.

Najkraća definicija tog djela mogla bi približno glasiti: to je pokušaj izmirenja Aristotelove filozofije i jevrejske religije, što su – uostalom – činili i islamski i kršćanski filozofi srednjeg vijeka.

Međutim, Majmonides se ne slaže sa Aristotelom po pitanju vječnosti materijalnog svijeta. Dok po Aristotelu, svijet nije postao, nego postoji odvajkada, dotle Majmonides smatra da je on stvoren. Ali, u pogledu vjere u Boga, on odbacuje ono shvatanje koje Boga predstavlja u ljudskom liku. Na proroštvo Majmonides gleda kao na samousavršavanje učenjaka. Za njega proroštvo nije Bogom dano čudo nego najviši domet do koga čovjek može doći samo usavršavanjem. To je najveće približavanje ljudskog uma Božijem. Proroštvo je pristupačno svakome ko hoće da se usavršava.

Jevrejskim propisima o jelu, čistoći, svetkovinama, Majmonides – kao pravi racionalista – daje higijenski, nacionalno-tradicionalni i socijalni značaj.

Majmonides čovjekovo djelovanje dijeli na stepene. Najniži stepen je sticanje materijalnih dobara, nešto viši stepen je udoban životi blagostanje, iznad toga je život uz strogo pridržavanje moralnog kodeksa, a najviši stepen je usavršavanje razuma. “Duša čovjekova je smrtna i prolazna, kao i njegovo tijelo – uči Majmonides – a samo duh je vječan”. Tako je taj filozof postavio ideal intelektualnog natčovjeka, nasuprot razlikovanju ljudi prema moralnim kvalifikacijama, kako ih dijeli tradicionalno jevrejstvo, a i druge religije. U svakom slučaju, oba principa – aristokratije duha ili aristokratije moralnog ponašanja, daleko su ispred aristokratije imetka ili aristokratije vlasti kakve se često susreću na nesreću ljudskog roda.

U medicini Majmonides je svojim učiteljima smatrao grčke liječnike i teoretičare medicine Hipokrata i Galena, kao i islamske liječnike i učenjake  al-Razija (Razes), Ibn Sinaa (Avicena) i Ibn Rušda (Averoes), koji su bili ne samo liječnici nego i filozofi. Svoj racionalizam Majmonides provodi i na području medicine, obara se na praznovjerje i astrologiju. Napisao je desetak djela iz područja medicine, od kojih je većina prevođena na razne evropske jezike. Naročito su prevođeni njegovi “Aforizmi” i “Rukovoditelj zdravlja”. On preporučuje umjerenost u zadovoljavanju tjelesnih potreba, ravnotežu tjelesnog i duševnog života. Preporučuje higijenu kao preventivu protiv bolesti, a ako je čovjek već obolio, preporučuje – pored upotrebe lijekova – primjenu psihoterapije, koju je i arapska medicina mnogo koristila. Smatraju ga više mudrim praktičarem nego teoretičarem medicine.

Majmonidesje ne samo ostavio veliki trag za sobom u istoriji svoje zajednice nego je izazvao i veliku buru u kršćanskom naučnom svijetu. Dok su, na jednoj strani, dominikanci spalili sva njegova djela koja su im došla pod ruku (1234. godine), dotle se čitav niz kršćanskih učenjaka, za koje se ne bi moglo reći da nisu bili privrženi kršćanstvu, inspirisao njegovim djelima Tu spadaju Albertus Magnus, Johanes Skotus, Sv. Toma Akvinski, i drugi. Od kasnijih jevrejskih učenjaka i filozofa mnogo mu duguje i sam Spinoza.

Odlomak iz djela: Ešref Čampara, Muslimani i Jevreji na primjerima iz Španije i Bosne, str. 86-90.

Priredio: Resul Mehmedović (Dialogos)