Mohammed Arkoun: Svećenička vlast

Ima li svećeničko zanimanje u islamu? Kako vjernik stupa u odnos sa božanskim?

Postavljeno na ovakav način, ovo je pitanje korisnije negoli kad se pita o odsustvu klera u islamu. Svečenička uloga je, ustvari, općenitija i mnogo fundamentalnija od uloge koja se dodjeljuje kleru. Svečeničku ulogu nalazimo u različitim formama i sa različitim formalnostima u svim monoteističkim i politeističkim vjerama. Prema tome, mi govorimo o jednoj funkciji od antropološkog značaja.

Među drevnim jevrejima svećenička vlast počiva u prinošenju žrtava Bogu; među Rimljanima, u jednom politeističkom kontekstu, oni koji su prinosili žrtve božanstvima bili su odgovorni i za dobijanje zaštite od božanstava. U svim slučajevima središnje djelo, krcato značenjem, jeste žrtva (ad-dahijja). Žrtva sama služi da se postavi vjernik u odnos sa božanstvom; oni koji su imali vlast da prinesu žrtvu bili su, prema tome, posrednici koji su jamčili i bili svjedocima za valjanost žrtve i njezinog djelovanja koje se sastojalo u pridobijanju naklonosti, pomirenja ili iskupljenja.

Svećenici obavljaju svećeničku funkciju kao akt posredništva u kršćanstvu. Svećenik je onaj ko je kvalificiran da se pojavi pred Bogom i da mu se obrati bez posredništva. Svedena na simboličku proceduru, žrtva dolazi kao dio mise, bogoslužja (euharistije). Takva svećenička vlast, u ovom smislu, ne postoji u islamu; svaki vjernik stupa u izravni odnos sa Bogom u namazu (uvjetno, molitvi, prim. prev.), obavlja hodočašće u Mekku, svaki musliman mora prinijeti kao žrtvu životinju, najčešće je to bravče. Ovdje, dakle, kroz kurban muslimani iznova otkrivaju pojam posredništva, čina kojim se zadobija naklonost, čina kojim se traga za spojem sa božanskim; ali nema muslimanska ulema takvoga zadatka ili prerogative kakva je doznačena svećenicima u kršćanstvu. Imam koji predvodi vjernike, u redove poredane u zajedničkoj molitvi, ne posjeduje svećeničku funkciju. Jedino po čemu se oni razlikuju od ostalih vjernika jeste to da zauzima mjesto u džamijskoj niši koja se naziva mihrab, da bi se simboliziralo jedinstvo zajednice u molitvi.

U onom što se naziva popularna, narodna religija, kult svetaca iskazan je prema nekim religijskim ličnostima, nazvanim marabuti ili evlije, Božiji prijatelji, što je status koji nalikuje svećeničkoj ulozi svećenika. Sveci imaju vlast zagovorništva pred Bogom; oni mu se obraćaju izravno da bi želje vjernika bile saslušane. Vjernici obavljaju česta hodoćašća da se okoriste iz blagoslova (bereket) živih svetaca ili da prizovu samilost mrtvih svetaca stojeći tik njihovih grobova. Ali, to je pučka religija. “Ortodoksni” islam, očito, osuđuje takva vjerovanja i prakticiranja, koja su ipak uvijek preovladavala, čak i u gradovima. U islamu ne postoji hijerarhijska organizacija koja posjeduje duhovnu vlast, a mnogo manje političku vlast, onakvog tipa kakvu je posjedaovala Katolička crkva prije razdvajanja crkve i države na Zapadu. Tu postoje tijela eksperata u sferi zakona, teolozi — juristi koji nadgledaju pravovjernost i primjenu religij- skog zakona u svezi sa državom.

U klasičnom islamu, a i u savremenim režimima, učeni ljudi (ulema) igrali su ulogu koja je u mnogim obzirima slična ulozi koju su držali klerici u Katoličkoj crkvi prije razdvajanja. Muftija, kadija, pravnik, imam i teolog, svi oni zajedno, sačinjavaju tijela ulemanskog personala koja su, za razliku od kršćanskog klera, i religijska i laička. Teorijski, veliki pravni eksperti mogu potvrditi svoju neovisnost vis-a-vis države, ali danas država (kod muslimanskih naroda) posjeduje čvršću superviziju nad ulemanskim personalom negoli je bilo u klasičnom dobu. Za razliku od klasičnog perioda kada je bila nezavisnija, danas ulema pomaže u legitimiranju ustanovljene državne vlasti i štiti državu od juriša religijskih ekstremista.

Piše: Muhammed Arkoun