Muslimanski put prema komunističkoj pobjedi u Jugoslaviji
U istoriji Evrope izvedene su samo dvije, autentične komunističke revolucije. Prva je bila boljševička revolucija u Rusiji, a druga revolucija na zapadnom Balkanu, konkretno Jugoslaviji i Albaniji. I dok je prva proizvela enormne količine akademskog istraživanja na engleskom jeziku, istoričari izvan Jugoslavije i Albanije su drugu zanemarivali, iako je kao i u ruska revolucija uključivala potpuni preobražaj političkog i društveno-ekonomskog poretka u tim zemljama. Namjera ove studije je da doprinese popravljanju tog deficita. Ovo je studija jugoslovenske revolucije između 1941. i 1945. u njenom epicentru, u Bosni i Hercegovini, koja je bila centralno ratište građanskog rata iz kojeg se revolucija izrodila, utočište Josipa Broza Tita i jugoslovenskih komunista tokom najvećeg dijela rata i ključna karika u novom jugoslovenskom poretku koji je proizašao iz revolucije.
Mnogo nejugoslovenskih istoričara se jugoslovenskom revolucijom bavilo u kontekstu opšte historije Jugoslavije i Balkana. Drugi su to sažimali, treći su o tome pisali kroz prizmu politike Saveznika ili u kontekstu Titovog životopisa. Nekoliko ih je napisalo separate posvećene pojedinim aspektima ili srodnim temama, ali, niko nije napisao sveobuhvatnu studiju koja objašnjava i opisuje revoluciju u cjelini. Nejugoslovenski istoričari su se u najvećoj mjeri zadovoljavali mitom koji su održavali u životu i njegovi prvaci i protivnici: mit neokaljane revolucije koju je izvela homogena, svejugoslovenska Komunistička partija pod vođstvom – da li briljantnog ili dijaboličnog – Tita, u širem kontekstu borbe za nacionalno oslobođenje od nacističke Njemačke i drugih, fašističkih država koje su okupirale Jugoslaviju 1941. godine. Snaga ovog mita, čak i kod onih koji su žalili zbog Titove pobjede i uloga Velike Britanije i Sjedinjenih Država u njoj, služila je kao barijera onoj vrsti intelektualnog propitivanja koje je u slučaju boljševičke revolucije bilo tako plodonosno i rezultiralo istorijskim istraživanjima visokih standarda. Neki istoričari, skloni Titu i komunistima su se zaljubili u heroizam tradicionalne naracije o partizanskoj gerili koja se suprotstavila i porazila okupatorske Sile Osovine, oslobađajući svoju zemlju i uspostavljajući novu Jugoslaviju, dovoljno nezavisnu da prkosi Staljinu i Sovjetskom savezu i izgradi „samostalni put u socijalizam“. Drugi, antikomunistički istoričari su ostali ljuti decenijama zbog onog što su doživljavali kao surovost Titovog zlog genija, koji je uvukao Churchilla u to da ga podrži u njegovoj borbi za prevlast i omogućio maloj kliki posvećenih revolucionara da nametnu svoju nereprezentativnu diktaturu u Jugoslaviji. Ali, bez obzira na to da li su bili titiosti ili antititiosti, istoričari su ostali zaslijepljeni prije svega mitom jedne Jugoslavije, cjelovite zemlje koju su Tito i njegovi partizani ili spasili i iskupili ili osvojili i silovali. Shodno tome, interpretativni model Titovog dolaska na vlast jedva da je napredovao od prvih, impresionističkih i subjektivnih prikaza svjedoka i savremenika.
Događaji iz devedesetih godina dvadesetog vijeka pokazali su međutim da ta verzija događaja nije potpuna: Jugoslavija je i kao zemlja i kao država bila jedva nešto više od kule od karata koja je kratko nadživjela jednopartijsku vlast titoističkog komunizma koja ju je držala na okupu.
Titova Jugoslavija nije bila autentična zemlja ili država-nacija; bio je to krhki i detaljni kompromis koji je omogućio različitim zemljama ili državama da kohabitiraju manje od polovine stoljeća. Nije bilo stvarne i trajne nacionalne i patriotske odanosti Jugoslaviji; ta osjećanja su bila rezervisana za njene konstitutivne zemlje i narode: Sloveniju, Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu, Srbiju, Crnu Goru, Kosovo i Makedoniju; odnosno, Slovence, Hrvate, Bošnjake, Srbe, Crnogorce, Albance, Makedonce i druge nacionalnosti. I dok je Jugoslavija nastala, njeni konstitutivni narodi i zemlje su preživjeli. Priroda pada Titove Jugoslavije u devedesetim godinama je izazvala pitanja o tome kako je zapravo nastala, pod vođstvom Tita i komunista u četredesetim godinama dvadesetog vijeka. Uz sve romantiziranje Tita i partizana kao utjelovljenje jugoslovenske „suštine“, prava zagonetka, u svjetlu događaja iz devedesetih godina, je objasniti kako su uspjeli da obnove Jugoslaviju nakon što se onako sramotno raspala 1941. Tada, kao i pedeset godina kasnije 1991., Jugoslavija se raspala u posvemašnjem krvoproliću i nasilju, koje je uključivalo višestruke genocide. Partizani su uspjeli da obnove Jugoslaviju, ne samo na nivou države, nego čak i reintegrišući višenacionalne zajednice na lokalnom i regionalnom nivou.
Ovo postignuće se više ne može objašnjavati oslanjajući se na ujedinjenu Jugoslaviju kao prirodni poredak stvari, niti veliku odanost ili identifikaciju stanovištva sa zemljom i državom Jugoslavijom. Za razliku od prve, monarhijske jugoslovenske države koja je postojala na temelju unitarnog ustavnog poretka između 1921. i 1939., nova Jugoslavija, koju su Tito i partizani uspostavili tokom četrdeseth, nije bila unitarna država. Formalno je proglašena na Drugom zasjedanju Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) 29. – 30. novembra 1943., a Ustav je usvojen u januaru 1946. i bila je nužno federacija. Sastojala se od šest republika: Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Makedonije i Srbije, koja je uključivala i autonomne pokrajine Vojvodinu i Kosovo i Metohiju. S obzirom na to da je Jugoslavija nestala u devedesetima, dok su federalne jedinice preživjele i da je svih šest republika, kao i Kosovo, dobilo međunarodno priznanje, uspostava ovih saveznih i autonomnih jedinica retrospektivno izgleda kao trajnije postignuće Tita i partizana, nego sama uspostava nove Jugoslavije, za koju se ispostavilo da je bila privremena.
Međutim, postojeća istoriografija koja se bavi Titom i partizanima, naročito na engleskom jeziku, fokusirana je skoro u potpunosti na njihov svejugoslovenski karakter i generalno govori vrlo malo o prirodi revolucije u pojedinim jugoslovenskim zemljama ili kako i zašto su formiranje individalne republike i autonomne cjeline ili zašto je jugoslovenska federacija bila organizovana tako kako je bila.
Tradicionalna istorijska naracija, koju su zagovarali istoričari skloni Titu i partizanima njihove je vojne uspjehe i konačnu pobjedu u cijeloj Jugoslaviji tumačila kao proizvod izvrsne vojne organizacije, striktne discipline i čvrstog vođstva – koje je su simbolizirale proleterske brigde čije je formiranje počelo krajem 1941. i sposobnosti partiznskih snaga pod direktnom komadantom Titovog Vrhovnog štaba da izbjegne uništenje usprkos nadmoći neprijatelja u legendarnim bitkama na Nertvi i Sutjesci tokom prve polovine 1943. godine. Ne samo istoričari, nego i javnost, čak i djeca sa zanimanjem za Drugi svjetski rat imaju na umu sliku herojskih jugoslovenskih partizana koji u planinskim prelazima u zasjedama dočekuju i uništavaju njemačke vojne kolone. I dok vojnu vještinu, kao objašnjenje partizanske pobjede nije moguće poreći, sama po sebi ona je daleko od dovoljnog objašnjenja. Jedna od lekcija ratovanja u bivšoj Jugoslaviji tokom devedesetih jeste da je ekstremno teško, čak i kada je napadač vojno superioran, zauzeti gradove onda kada postoji odlučan otpor čak i slabije naoružanih branilaca. Odatle nesposobnost teško naoružanih snaga bosanskih Srba da zarobe Sarajevo ili druge ključne gradove kao što su Tuzla i Bihać. Relativni mali grad, Vukovar, u istočnoj Hrvatskoj odolijevao je dugo pod opsadom Jugoslovenske Narodne Armije, usprkos njenom premoći u naoružanju; Vukovar je morao biti potpuno uništen da bi bio zauzet. Zauzimanje gradova u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini neumitno je vodilo egzodusu stanovništva, da li kao rezultat politike etničkog čišćenja napadača, planirane evakuacije branitelja ili bijega stanovništva u strahu od odmazde. U vrijeme dok nastaje ova studija, 2011. godine, snage Nacionalnog vijeća za traniziciju u Libiji okončale su agoniju zauzimanja grada Sirta uprkos ogorčenom otporu snaga pukovnika Muamera Gadafija, ali ne prije nego što je ova lekcija potvrđena još jednom.
Partizani su, naprotiv, uspjeli da pobjede u Jugoslaviji bez uništavanja gradova i varoši ili progona stanovništva (sa izuzetkom etničkog njemačkog i dijela talijanskog stanovništva čije je protjerivanje bila deklarisana politika). Ovo dostignuće, zapravo sama partizanska pobjeda može slavodobitno biti pripisana činjenici da su partizani, pod komunističkim vođstvom, dolazili iz svih jugoslovenskih naroda i propovijedali „bratstvo i jedinstvo“, novu Jugoslaviju utemeljenu na istim pravima za sve tako ističući određen stepen prihvatljivosti i povjerenja kod svih glavnih južnoslavenskih naroda. Ali, stvarnost je da su partizani bili u potpunosti spremni za odmazdu protiv civilnog stanovništva u velikim razmjerima, kao što su pokazali masakri desetina hiljada kvislinških i kolaboracionističkih trupa krajem rata u Blajburgu i drugde. Ni povjerenje naroda u partizane, ni odsustvo masovnih egzodusa civilnog stanovništva ili maskri iz odmazde nisu prirodno proizlazili iz partizanske višenacionalne jugoslovenske ideologije. Kako god, partizani u Bosni i Hercegovini, na primjer, bili su većinski srpska formacija (dominantno srpska u ranim mjesecima ustanka, spuštajući se na otprilike dvije trećine do jeseni 1943. godine), ali su bili u stanju da zauzimaju bosanske gradove i varoši od dominantno hrvatskih ili muslimanskih kvislinških snaga bez uništavanja urbanog jezgra kao u Vukovaru ili egzodusa civilnog stanovništva.
Bio je to izraz otpora odozdo koji je bio karakteristika komunističkog pokreta otpora – formalno poznatog kao Narodnooslobodilački pokret (NOP) – čije je vojno krilo najpreciznije opisati terminom partizani. Akcent tradicionalne istoriografije na Titu i njegovim partizanskim snagama koje su se borile u planinama i dolinama sakriva aktivnosti NOP-a na svakodnevnom nivou u bosanskim gradovima i kasabama koje su omogućile partizanima da u Bosni pobjede kroz ove gradove i naselja, a ne usprkos njima. Istoričari boljševičke revolucije su odavno demolirali mit da je revolucija bila jednostavno prevrat klike posvećenih revolucionara: istraživanja su pokazala da je narodni ustanak imao značajne regionalne varijacije i da su lokalni sovjeti i radnički savjeti bili ispred boljševičkog rukovodstva u nastojanjima da zbaci s vlasti Privremenu Vladu Aleksandra Kerenskog. Međutim, istoričari Jugoslavije su još uvijek zapeli sa starim modelom, od vrha prema dole, koji se fokusira na komunističko vođstvo i u najvećoj mjeri ignoriše događaje na svakodnevnom nivou.
Namjera ove studije nije sveobuhvati odgovor na ove nedostatke postojeće istorigrafije – niti bilo kakav odgovor tog topa može biti sveobuhvatan – ali jeste da značajno doprinese njihovom ispravljanju. Prije svega, njen cilj je da popuni najzagonetnije praznine istoriografske slike Jugoslovenske revolucije: praznine koja se nalazi u njenom epicentru, u Bosni i Hercegovini. Veliki dio svijeta saznao je za ovu zemlju tek sa izbijanjem rata 1992. godine, a ona je bila je sjedište Titovog legendarnog Narodnooslobodilačkog pokreta. Nakon što su partizani protjerani iz Srbije krajem 1941. godine, partizansko rukovodstvo u obliku Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke Vojske i Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, izabralo je Bosnu i Hercegovinu za svoje sjedište u naredne dvije i po godine, sa izuzetkom kratke ekskurzije u Crnu Goru u proljeće 1943. godine. Najlegendarniji događaji u istoriji partizanskog pokreta dogodili su se u ovom periodu koji je osnova partizanske mitologije komunističkog režima poslije rata: osnivanje Prve i Druge proleterske brigade, „dugi marševi“ preko Bosne, sazivanje Prve sjednice AVNOJ-a u Bihaću, bitke na Neretvi i Sutjesci, sazivanje Druge sjednice AVNOJ-a u Jajcu i formiranje nove jugoslovenske države i njemački desant na Titov štab u Drvaru.
Istina, Srbija kao dominantna među zemljama prijeratne Jugoslavije i sjedište prestonice bila je najvažnija za određenje konačnog ishoda, pobjedu ili poraz jugoslovenske partizanske revolucije. Ali, oslobađanje Srbije, koje se zbilo tokom proljeća 1944., zahtijevalo je uspostavljanje čvrstog partizanskog bastiona u Bosni kao odskočne daske za napredovanje na istok. Bosna, kao i druge jugoslovenske zemlje izvan Srbije bile su potrebne da bi se osigurao broj partizanskih jedinica sa srpskom većinom dovoljan za oslobođenje Srbije u kojoj je partizanski pokret bio slab od kasne 1941. i gdje su antikomunističke snage imale premoć. I pored toga što je Bosna dala značajno manje partizana nego susjedna Hrvatska, njen doprinos je bio veći nego doprinos bilo koje druge od južnoslavenskih zemalja i to tokom većeg dijela rata: od 97 patizanskih brigada koje su postojale do kraja 1943. – malo nakon proglašenja nove Jugoslavije – 38 su bile iz Hrvatske, 23 iz Bosne i Hercegovine i 18 iz Slovenije. U ovo vrijeme, cijela istočna Jugoslavija (Vojvodina, Srbija, Crna Gora, Kosovo i Makedonija) imala je zajedno 18 partizanskih brigada.
Teritorija Hrvatske i Bosne – teritorija najvećim dijelom pod kontrolom takozvane Nezavisne Države Hrvatske (NDH) – bila je partizanska utvrda i od ove dvije zemlje, zbog položaja i blizine Srbiji, Bosna je bila prirodan izbor za sjedište Titove komande i centra njegovog pokreta. Centralni organi embriona jugoslovenske savezne države premješteni su u Beograd nakon oslobođenja u oktobru 1944. godine, ali iskovani su u Bosni. Jajce, gdje je rođena nova jugoslovenska država bilo je srednjevjekovna bosanska prestonica.
Revolucije u velikoj mjeri oblikuju događaji u njihovom središtu. Kao što je Pariz oblikovao karakter Francuske revolucije, kao što je Petrograd oblikovao karakter Ruske revolucije, razumno je pretpostaviti da je Bosna i Hercegovina oblikovala karakter Jugoslovenske revolucije. Istina, Bosna je zemlja, ne grad, ali njeno stanovništvo, od svega nešto preko 2.4 miliona 1941. godine, bilo je jedva brojnije od stanovništva Petrograda 1917. Za razliku od francuskih i ruskih revolucionara, Tito i njegova Vrhovna komanda i Centralni komitet imali su kao rezultat nužde pokretno sjedište, odnosno prestonicu, krećući se od jednog do drugog grada u Bosni od kraja 1941. do sredine 1944. godine; od Foče do Drvara preko Bihaća i Jajca. Bosna je stoga ključ za razumijevanje Jugoslovenske revolucije. Ali, da bi uspostavio dovoljno čvrstu bazu u Bosni, NOP je morao da prevaziđe činjenicu da je bosansko stanovnitvo bilo etnički heterogeno. Od ukupnog broja stanovnika od 2.323.555 na popisu 1931. godine, Srba je bilo 44,25 posto (1.028.139), Muslimana 30,9 posto (718.079), Hrvata, uglavnom katolika 23,58 posto (547.949) i a drugih vjerskih denominacija, uglavnom Jevreja bilo je 1,27 posto.
Srbi su inicijalno bili bosanski narod najspremniji na mobilizaciju u partizane zbog genocidnog progona ustaša, hrvatskih fašista i njhove „države“ NDH pod vođstvom svog poglavnika Ante Pavelića. Shodno tome, u ranim fazama bosanskog partizanskog ustanka, partizani su na nivou običnih pripadnika bili srpska oružana formacija. Ali, bosanski pokret otpora mogao je uspjeti samo pod uslovom da uključi i dio nesrpske većine u Bosni, prije svega muslimane. Ovo je bilo naročito važno zato što su muslimani u bosanskim gradovima bili najčešće najznačajniji element i činili 50,43 posto gradskog stanovništva po popisu iz 1931. uz 23,23 katolika i 22,34 pravoslavaca. Za prevlast u Bosni je bilo potrebno držati gradove, što nije bilo moguće bez političke baze u urbanom muslimanskom stanovništvu; baš kao što je Bosna bila ključ za prevlast u Jugoslaviji, muslimani su ključ za premoć u Bosni. Ali bosanskomuslimanska nacija nije 1941. bila polarizirana duž klasnih linija i većina muslimanskog stanovništva, u najvećem broju seljaka, povodila se za političkim vođstvom svojih elita. Ovo je značilo da NOP mora kooptirati pripadnike muslimanske elite da bi bio u stanju osloniti se na muslimanske mase. Priča o tome kako su jugoslovenski partizani pridobili podršku dijela muslimanskog stanovništva u Bosni i dijela muslimanskih elita je stoga ključni aspekt priče o trijumfu jugoslovenske revolucije. Ali to je i priča koju su poznati prikazi revolucije – skloni da o bosanskim muslimanima pišu orijentalističkim rječnikom – ignorisali. Pišući o muslimanskog stanovništva Komarana u Sandžaku, Milovan Đilas je tvrdio da su se „iz tradicionalne vjerske netrpeljivosti, pridruživali svakom napadaču na srpske zemlje“. Fitzroy Maclean, pišući o ustaškom genocidu nad Srbima, opisuje bosanske muslimane kao „fanatične“ i „oduševljene svakom prilikom da masakriraju kršćane bilo koje denominacije”. Takvi grubi stereotipi predstavljaju zamjenu za autentično razumijevanja onoga što se u Jugoslaviji događalo u Drugom svjetskom ratu. Pedantna studija Emily Greble o Sarajevu pod ustaškom vlašću iz 2011. je veliki doprinos ispravljanju stereotipa i ispravljanju nedostataka u razumijevanju Bosne i muslimana u Drugom svjetskom ratu i u ovu temu unosi do sada neviđenu dubinu i nijanse. Ali NOP i revolucija ne figuriraju mnogo u tom radu.
I pored toga što je istoriografija na engleskom i drugim, ne-jugoslovenskim jezicima, to nije slučaj sa istoriografijom iz bivše Jugoslavije, naročito među istoričarima koji su pisali na bosanskom/hrvatskom/srpskom. Zapravo nekoliko izvanrednih studija i veoma mnogo solidnih, ali ne tako zanimljivih studija, napisano je o partizanima u Bosni i uopšte uzevši Jugoslaviji, tokom i nakon komunističke ere. Problem je u tome, međutim, što je većina pisana iz titoističke paradigme, ističući središnji značaj Komunističke partije Jugoslavije kao kreativne snage Narodnooslobodilačke borbe. U tom smislu, studija objavljena 1998. godine pod naslovom „Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu“, koju je napisao doajen titoističkih istoričara revolucije, i sam partizan, profesor Enver Redžić predstavlja novinu. Raščišćavajući sa bipolarnim titoističkim modelom po kojem je Drugi svjetski rat u Bosni (i u Jugoslaviji u cjelini) bio borba partizana pod vođstvom komunistia na jednoj i svih drugih na drugoj strani, Redžić prikazuje borbu u kojoj su partizani bili tek jedna od strana u sukobu pet različitih formacija, dok su druge bili okupatorske Sile Osovine, ustaše, četnici i muslimanski autonomisti. Redžićev model je tačnije predstavio složenost borbe nego što je slučaj sa titoističkom ortodoksijom. Međutim, Redžićevo poglavlje o pobjedničkoj, Narodnooslobodilačkom pokretu ostaje unutar titoističke propagande, jer ga još uvijek predstavlja kao homogen, organizovan od vrha prema dole i cjelovit. Redžić je NOP smjestio u odgovarajući kontekst, umjesto na pijadestal na koji ga smještaju istoričari titoističke ortodoksije, ali, nije pokušao da deknstruira sam NOP, ostavljajući razloge za trijumf NOP-a u istom mraku u kojem su bili i u ranijim radovima.
Štaviše, predstavljajući sukob kao sukob dviju jasno definisanih strana, Redžićev model ostao je defektan. Između tri glavne domaće grupe koje su se borile jedna protiv druge za naklonost bosanskih muslimana – ustaše, muslimanski autonomisti i Narodnooslobodilački pokret – nije bilo rigidnih granica. Ni muslimanske mase, ni drugo bosansko stanovništvo nije bilo snažno vezano niti za jednu od strana u sukobu, nego su pokušavali da prežive rat; njihova naklonost mijenjala se i fluktuirala s obzirom na ponašanje svake od sukobljenih strana prema civilnom stanovništvu, efikasnost njihove pojedinačne propagande, vojnu sreću njihovih međunarodnih pokrovitelja (Sila Osovine i Saveznika), ponašanje samih pokrovitelja i lični interes. Mnogi pojedinci su sjedili na više od jedne stolice, a pojedine porodice uključivale su sljedbenike sve tri strane. Mnogi zvaničnici NDH i kvislinški vojnici sarađivali su s NOP-om. Široke mreže ličnih veza prelazile su preko linija sukobljavanja suprotstavljenih tabora. Veliki dio aktivnosti NOP-a i razlog za njegov konačni uspjeh – zapretan u tradicionalnoj istoriografiji sa njenim akcentom na vojne operacije – sastojao se u pridobijanju dijelova civilnog stanovništva, zvaničnika NDH-a i običnih vojnika u kvislinškim formacijama, da li NDH ili muslimansko-autonomističkim, korištenjem propagande i agitacije. Revolucije uspjevaju kada se sruše stubovi starog poretka, a prebjezi se izbore za novi poredak. Tradicionalna istoriografija jugoslovensku revoluciju predstavlja kao vojnu pobjedu jedne strane u građanskom ratu, ali je u pitanju mnogo više: bila je to autentična revolucija svakodnevnog aktivizma, infiltracije i dezerterstva. Kao i u Petrogradu, posljedica odluke vojnika da u velikim razmjerima napuste stari poredak u novembru 1917. je to da je revolucija bila mnogo manje krvava nego što bi bila u svakom drugom slučaju.
Ova studija je, prvo, studija odnosa između muslimana Bosne i Hercegovine i Narodnooslobodilačkog pokreta. Ona pokušava da objasni kako i zašto su veliki dijelovi muslimanskog stanovništva došli u tačku da podrže NOP i istražuje dinamiku koja iz toga rezultirala. Priča bosanskih muslimana u NOP-u ne može, naravno, biti ispričana bez priče drugih Bosanaca i ova knjiga u širem smislu pokušava da opiše i objasni kako je revolucija prigrlila Bosnu i sve njene narode. Knjiga istražuje kako je NOP postao pobjedonosan u ratu u Bosni, preuzeo prevlast širom zemlje i uspostavio novu, Narodnu Republiku Bosnu i Hercegovinu kao konstitutivnu članicu Federativne Narodne Republike Jugoslavije. To uključuje dekonstrukciju mita o cjelovitom, homogenom pokretu otpora koji su komunisti organizovali odzogo prema dole kroz isticanje događaja na regionalnom, lokalnom i mjesnom nivou širom Bosne i različitih i kontradiktorinih elemenata koji su obuhvatali ovaj pokret. Gdje i kada treba spominju se relevantni događaji na svejugoslovenskom nivou, pošto događaji u Bosni ne mogu biti shvaćeni u izolaciji od ostatka jugoslovenske cjeline. Ali, u isto vrijeme, događaji u Bosni ne mogu biti posmatrani kao sastavni dio ove šire cjeline: postojala je specifično bosanska revolucionarna dinamika i nju ova studija želi da osvijetli.
***
Revolucija koja se odigrala u Bosni i Hercegovini bila je proizvod kako uslova nacističke okupacije Jugoslavije 1941., tako i događaja koji su bili dugoročnije prirode. Nakon napada Sila osovine na Sovjetski savez 22. juna 1941. godine, komunističke partije u okupiranoj Evropi dobile su nalog da aktivno pruže otpor okupatoru. Trebalo je to učiniti izbjegavanjem govora o revoluciji ili klasnoj borbi koji bi mogli odvratiti zapadne Saveznike u korist patriotskih, antifašističkih tema. Komunisti su dobili nalog da prave nacionalne antifašističke pokrete otpora i kooptiraju „buržoaske“ elemente koji su se suprotstavljali fašizmu i saradnji sa fašizmom. U Jugoslaviji je ova strategija proizašla iz temelja takozvanog Narodnog fronta koji je postojao od 1935. do 1939. kada su komunisti agitovali na istoj, antifašističkoj, platformi protiv jugoslovenskog režima koji je ulazio u nacističku orbitu. Imajući u vidu dominantno srpski karakter jugoslovenske države, ova anti-režimska borba odvijala se u formi podrške nesrpskim narodima za autonomiju od Beograda, kao i podršku srpskoj opoziciji beogradskom režimu. U Bosni su komunisti, kada je o Srbima riječ, pokušavali da rade sa članstvom nacionalističko-populističkog Saveza zemljoradnika, postavljajući temelje za prvo partizansko savezništvo sa ekstremnim nacionalističkim četničkim pokretom koji je u izvjesnoj mjeri bio politički nasljednik Saveza zemljoradnika, u ranim mjesecima ustanka. Ali, iznad svega, komunisti su u drugoj polovini tridesetih godina zagovarali autonomiju Bosne i savezno rješenje jugoslovenskog nacionalnog pitanja.
Od dvadesetih godina prošlog vijeka, komunisti su bili prvaci nacionalnog oslobođenja nesrpskih naroda u Jugoslaviji od vladavine dominantno srpske jugoslovenske države. To je uključivalo i zagovaranje oslobođenja Bosne čija je autonomija neprekidno demontirana nakon uspostave Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. Sa preimenovanjem države u Kraljevinu Jugoslaviju i proglašenjem novog ustava 3. oktobra 1929. pod diktaturom kralja Aleksandra, Bosna je konačno obrisana s mape. Ovo je uredio Milan Srškić, srpski političar iz Bosne i Aleksandrov ministar pravde, gorljivi protivnik bosanske autonomije i muslimanskog autonomizma, dijeleći bosansku teritoriju na četiri banovine: Srbi su bili većina u tri, dok je u četvrtoj bila hrvatska većina, ostavljajući muslimane, ciljano kao manjinu u sve četiri. Komadanje Bosne konsolidovano je tzv. Sporazumom Cvetković-Maček 26. augusta 1939., kada je beogradski režim postigao nagodbu sa hrvatskom nacionalističkom opozicijom, koja je uključivala autonomnu hrvatsku banovinu u Jugoslaviju, efektivno dijeleći Bosnu između Hrvatske i Srbije. KPJ se sada našao u situaciji da zagovara jedinstvo i autonomiju Bosne na način koji je bio paralelan muslimanskoj opoziciji glavnog toka. Dr. Džafer Kulenović, lider vodeće muslimanske partije, Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO), pokrenuo je Muslimanski pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine, zahtijevajući na konferenciji za štampu 6. novembra 1939. uspotavu autonomne bosanske jedinice unutar Jugoslavije. Ovaj zahtjev bio je paralelan uspostavi hrvatske banovine ranije te godine i srpske i slovenske banovine koje su ubrzo trebale biti formirane. Komunisti su također podržali kampanju za bosansku autonomiju i smatrajući sve bosanske narode, muslimane naročito, žrtvama sporazuma Beograda sa hrvatskom nacionalnom opozicijom. I pored toga što su komunisti osuđivali JMO zbog istorije saradnje sa Beogradom, granica između muslimanske opozicije i komunističke opozicije je morala postati nejasna, pogotovo tamo gdje se to odnosilo na muslimansku omladinu; djeca muslimanske elite među omladinom i studentima su čest bili komunisti, ali su dijelili nacionalne aspiracije svojih roditelja. Ovaj dvostruki bosanski pokret otpora i za autonomiju će biti kopiran u godinama okupacije Sila Osovine od 1941. godine.
Sile Osovine su izvršile invaziju i raskomadale Jugoslaviju u aprilu 1941. Bosna i Hercegovina je pripojena novoproglašenoj NDH, koja je u stvarnosti bila njemačko-italijanski kondominijum kojim su upravljali putem ustaša. Potonji su pokušali da asimiliraju muslimane u hrvatsku naciju proglašavajući ih Hrvatima islamske vjere, dok su istovremeno izvršili novo komadanje Bosne, koja je sada bila podijeljena na dvanaest različitih administrativnih jedinica ili velikih župa. Cilje nove administrativne podjele bio je da ukloni granicu između Hrvatske i Bosne. Neki pripadnici muslimanske elite koji su vodili kampanju za bosansku autonomiju u Jugoslaviji sarađivali su sa novim poretkom. Međutim, najveći dio muslimanskih elita se rapidno udaljio od ustaškog režima, kako zbog asimilacijske politike prema muslimanima, tako i još važnije, zbog genocidnog pokolja nad jevrejeskim, romskim i srpskim stanovništvom Bosne. Muslimanske elite suprotstavljale su se ovom krvoproliću ne samo iz moralnih razloga, nego i zato što je prijetilo katastrofom i muslimanima koje su ustaše s određenom mjerom uspjeha uspjele uvući u rat protiv Srba i koji su sada bili izloženi masivnoj i krvavoj odmazdi srpskih pobunjenika. Muslimanska borba protiv nacionalnog ugnjetavanja, koja je procvjetala u zadnjim godinama jugoslovenske kraljevine, stoga je nastavljena i protiv ustaškog režima. Od ljeta 1941. oružani ustanci uglavnom srpskog seljaštva protiv ustaškog režima planuli su širom Bosne i Hercegovine. KPJ je brzo preuzela vodeću ulogu u ovom ustanku. Otpor NDH bio je stoga dvostruk od 1941. godine.
Tri vodeće nacionalne grupe su naseljavale Bosnu 1941., ali samo su muslimani imali nacionalno politčko vođstvo. Elite bosanskih Srba i Hrvata bile su obuhvaćene širim srpskim i hrvatskim elitama čije je sjedište bilo u Srbiji i Hrvatskoj od proglašenja Jugoslavije 1918. I pored toga što političari i intelektualci iz reda bosanskih Srba i Hrvata nisu izgubili svoju bosansku orijentaciju i pogled na svijet, prestali su da predstavljaju specifično srpske i hrvatske elite u Bosni i Hercegovini. Podjele među Srbima u Bosni nakon 1918. bile su političke – Narodna radikalna stranka, Zemljoradnički savez, Demokratska stranka, Samostalna demokratska stranka – i nijedna nije bila čisto bosanska, dok su bosanski Hrvati u najvećoj mjeri apsorbovani u glavni instrument hrvatske nacionalne politike, Hrvatsku seljačku stranku (HSS). Ustaški progon, nakon uspostave vlasti u aprilu 1941., smrskao je ionako podijeljene elite bosanskih Srba, dok su bosanski Hrvati, kao zadovoljna iredentistička grupa, pružili najveću podršku novom poretku. To je ostavilo vrata komunistima koji su brzo postali vodeći element otpora među Srbima u Bosni. Nasuprot tome, u najvećem dijelu zemlje bosanski Hrvati su tokom cijelog rata ostali relativno otporni na nastojanja na mobilizaciji u NOP.
Među bosanskim Srbima se otpor komunističkom vođstvu ustanka protiv ustaša rapidno razvio u formi četničkog pokreta, ali je u suštini ostao konfederacija samostalnih bandi pod labavim kišobranom četničke vrhovne komande koja je pod vođstvom Dragoljuba Draže Mihailovića imao sjedište u Srbiji i Crnoj Gori. Bosanski četnici su bili fragmentirani i u najvećoj mjeri ograničeni na unutrašnjost i bili su orijentisani lokalistički ili prema Srbiji i srbijanskoj političkoj klasi. Tokom cijele 1943. godine slomljeni su u porazima koje su im nanijeli partizani i Nijemci između marta i maja i gubitkom svog glavnog saveznika nakon kapitulacije Italije u septembru 1943.
Druga dva pokreta otpora bili su NOP pod komunističkim vođstvom i muslimanski autonomistički pokret; oba su bili autohtoni pokreti koji su se opirali pripajanju Bosne NDH-u i borili za njenu obnovu kao samostalne cjeline u nekom obliku. I pored toga što muslimanski autonomisti nisu bili pokret otpora u smislu antifašizma, antinacizma ili neprijateljstva prema okupatoru – nisu bili nijedno od ovo troje – bili su pokret otpora u smislu da su bili protiv ustaša i protiv NDH. Najpoznatija i ozloglašena muslimanska kvislinška jedinica – 13. SS dobrovoljačka bosanskohercegovačka divizija (Hrvatska), Handžar, kojom se ova studija također bavi – bila je, kao i partizani, oslonac nade za bosansku autonomiju u dijelu muslimanskog stanovništva; ironija je da su komunistčki pokret otpora u Bosni i njihova muslimanska nacistička antiteza dijelili bosanske autonomističke ciljeve. Zapravo, ustaše su muslimansku autonomističku prijetnju koju je predstavljala Handžar divizija doživljavali tako ozbiljno da su po riječima komandanta divizije pukovnika Karl-Gustav Sauberzweiga muslimane u SS jedinicama – a ne partizane – smatrali „državnim neprijateljem broj 1.“
Ova knjiga je priča o dvostrukom bosanskom pokretu otpora, NOP-u i muslimanskom autonomizmu; o tome kako je prvi prevladao obuhvatajući elemente potonjeg i kako se to odnosilo na širi jugoslovenski pokret otpora i kako je uticalo na osnivanje i izgradnju nove jugoslovenske savezne države koja je izronila iz rata i revolucije. Da bi stekao prevlast u Bosni NOP je morao da zauzme bosanske gradove; da bi to uradio, morao je pridobiti podršku dijela muslimanskog stanovništva; da bi pak uspio u tome, NOP je morao kooptirati elemente muslimanske elite; da bi dobio podršku muslimana svih klasa morao je čvrsto i otvoreno podržati princip bosanske samostalnosti. KPJ je ušla u Drugi svjetski rat privržena u načelu saveznoj Jugoslaviji koja bi uključivala i samostalnu Bosnu u nekom obliku. Potreba za političkom i vojnom pobjedom protiv domaćih ratnih protivnika – ustaša, četnika i glavnog toka muslimanskih autonomista – zahtijevao je da se ta privrženost učvrsti i proširi, kako u propagandnom smislu tako i u organizaciji NOP-a u Bosni. Drugim riječima, da bi stekla kontrolu u Bosni, KPJ je morala da organizuje specifično bosansku borbu za nacionalno oslobođenje, koja je mogla privući ključno, muslimansko, stanovništvo.
To je, zauzvrat, osiguralo da Bosna u novoj jugoslovenskoj federaciji ima jednako mjesto kao samostalna republika, sa statusom eksplicitno garantovanim osnivačkim dokumentima nove države. Bosanski partizani su tako 25. i 26. novembra 1943. sazvali skupštinu, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH), kao reprezentativno i zakonodavno tijelo Bosne i Hercegovine. Druga sjednica AVNOJ-a, na kojoj je uspostavljena jugoslovenska država na federalnoj osnovi u kojoj je mjesto Bosne i Hercegovine i formalno priznato, sazvana je brzo nakon toga. Konačno, na drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a održanom od 30. juna do 2. jula 1944. i formalno je uspostavljena moderna bosanska država. Svi centralni organi bosanske državnosti premješteni su u Sarajevo nakon oslobođenja Sarajeva 6. aprila 1945. Inicijalno nazvana „federalnom Bosnom i Hercegovina“, nova država je preimenovana u Narodnu Republiku Bosnu i Hercegovinu i zadržala je to ime do 1963. Krajem 1946. proglašen je novi Ustav, a do tog trenutka je nova država već imala Predsjedništvo, Vladu, Parlament, pravosuđe, zastavu i grb.
To je značilo da su povrh teškog zadatka pobjede u ratu i osvajanja vlasti, komunisti bili suočeni sa nimalo manje zahtjevnim zadatakom izgradnje bosanske republike u okviru jugoslovenske federacije. Morali su izgraditi bosansku državu iz nacionalno heterogenog stanovništva čiji su široki dijelovi sudjelovali u genocidnim zločinima jedni protiv drugih. Morali su pomiriti brojačno nadmoćni srpski element u svom pokretu sa manje brojnim, ali podjednako važnim muslimanskim elementom i osigurati barem neko učešće Hrvata i manji grupa kao što su Poljaci i Ukrajinci. Morali su mobilisati politički najmarginalniji dio bosanskog stanovištva – žensku polovinu. Morali su izumiti ideologiju i simbolizam koji bi privlačio najveći dio stanovništva svih nacionalnosti i osigurati prirodne temelje za novi poredak. I morali su da koordiniraju sve to sa paralelnim procesima izgradnje države u drugim južnoslavenskim zemljama – Sloveniji, Hrvatskoj, Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji – kao i na teritorijama kojima nije bilo namijenjeno da postanu republike: Vojvodini, Kosovu i Sandžaku.
Partizani su uspostavili jugoslovensku izvršnu i zakonodavnu vlast u obliku AVNOJ-a, utemeljenog u dominantno muslimanskom Bihaću u sjeveroistočnoj Bosni u novembru 1942. Godinu dana kasnije, na drugom zasjedanju AVNOJ-a, nova jugoslovenska država proglašena je i formalno. U ovom federalnom procesu izgradnje države Bosna je više nego bila koja druga južnoslavenska zemlja bila ugaoni kamen. Bosna je bila ne samo sjedište Vrhovnog štaba jugoslovenskih partizana i Centralnog komiteta KPJ od kraja 1941. do sredine 1944., sa izuzetkom kratkog perioda u proljeće 1943., nego je bosansko pitanje bilo centralno za rješenje jugoslovenskog nacionalnog pitanja u cjelini i jedno nije moglo biti riješeno bez drugog. Predmet spora između Srbije i Hrvatske i između srpskog, hrvatskog i muslimanskog nacionalnog pokreta, Bosna je bila centralni front jugoslovenske međuradne politike i komunisti su bili svjesni da je pravedno rješenje bosanskog pitanja bilo potrebno ne samo radi privremenog uspjeha njihovog pokreta u Bosni, nego i za budućnost njihovog kompletnog projekta u Jugoslaviji kao cjelini. KPJ i NOP bi ili propali ili uspjeli na pitanju Bosne.
Ova knjiga, stoga, diskutuje osnivanje savezne Jugoslavije i ulogu Bosne i muslimana u tom procesu. Njen cilj je da ispripovijeda neka od najvažnijih poglavlja u priči o Jugoslovenskoj revoluciji. Bosanska revolucija služi kao obrazac i primjer za širu jugoslovensku revoluciju; na mikronivou, metod kojim je NOP djelovao u selima, gradovima i naseljima u Bosni reći će nam nešto o prirodi ovog revolucionarnog pokreta koji se protezao od Slovenije do Makedonije i dalje, do drugih balkanskih zemalja. Jugoslovenska revolucija između 1941. i 1945. nije predstavljala zastranjivanje, nego je bila dio revolucionarnog pokreta koji je procvjetao diljem zapadnog i južnog Balkana u četrdesetim godinama, izrastajući iz uglavnom komnunističkog otpora Silama Osovine u Albaniji i Grčkoj kao i u Jugoslaviji. Osobene političke i društveno-ekonomske okolnosti na zapadnom Balkanu, etnički heterogen karakter regije i strategija okupatora zajedno su proizvele snažne komunističke ustanke u sve tri zemlje koji su na kraju bili uspješni u Albaniji i Jugoslaviji, ali zbog britanske i američke intervencije neuspješan u Grčkoj. Mnogo slabiji komunistički pokret otpora djelovao je u Bugarskoj također.
Usto, diskutujući o tome kako su nastale bosanska republika i jugoslovenska federacija u četrdesetim, ova knjiga će rasvijetliti i kako su obje ove cjeline uništene u devedesetim godinama dvadesetog vijeka. Neki od ključnih igrača u bosanskoj politici iz osamdesetih i devedesetih godina prošlog vijeka pojavljuju se u ovoj knjizi, a najvažniji među njima su dva velika takmaca za vođstvo bosanskih muslimana, Adil Zulfikarpašić i Alija Izetbegović. I pored toga što je bio tek omladinac kada je rat okončao, reputacija potonjeg od dvojice ukaljana je glasinom da je bio unovačen u SS. U vrijeme kada nastaje ova knjiga te glasine su potpuno neutemeljene. U ovoj knjizi Izetbegović se pojavljuje kao mladi zanesenjak radikalne organizacije Mladi muslimani koji je na kraju i krivično gonjen u komunističkom režimu ne kao ratni zločinac, nego zbog političkog protivljenja režima. Zulfikarpašić je, nasuprot njemu, služio kao ministar u prvoj poslijeratnoj bosanskoj Vladi i njegova uloga u ovoj priči nije, kao što će se vidjeti, nebitna. Ali iznad i izvan poklapanja u dramatis personae između ratova u četrdesetim i devedesetim godina, obnova Bosne i Jugoslavije u četredesetim i njihovo uništenje u devedesetim, nemoguće je razumjeti jedno bez nekog razumijevanja drugog. Nadam se da će ova knjiga uvjeriti čitatelja u ovu sudbinsku vezu.
Piše: Marko Attila Hoare
Izvor: Behar.hr
