Politički uspon Ronalda Reagana i preporod američke ekonomije

Ekonomska društvena i politička kretanja tokom prethodne dvije decenije — od porasta kriminala i rasnih sukoba u mnogim gradskim centrima, do opadanja privredne aktivnosti i inflacije iz Karterovog vremena — izazvala su kod mnogih Amerikanaca razočarenje. To je učvrstilo i sumnju u državu i njenu sposobnost da rješava dugogodišnje društvene i političke probleme.

Konzervativci, koji dugo nisu imali vlast na federalnom nivou, našli su se u položaju da iskoriste novo raspoloženje građana. Bilo je to vrijeme kada su mnogi Amerikanci prihvatali njihove poruke u vezi s ograničenom ulogom države, snažnom nacionalnom odbranom i zaštitom tradicionalnog sistema vrijednosti, nasuprot onome što su često shvatali kao nadiranje nedovoljno organizovanog, čak haotičnog modernog društva. Do obnavljanja konzervativizma došlo je iz više razloga. Velike grupe duboko religioznih kršćana, koji su u Bibliji vidjeli neposrednu, nepogrešivu riječ Božiju, posebno su bili zabrinuti zbog povećanja kriminala i seksualnog nemorala. Jednu od politički najuspješnijih grupa, nazvanu “moralnom većinom”, početkom osamdesetih je predvodio baptistički sveštenik Jerry Falwell Sr, druga, na čijem čelu se nalazio Pat Robertson, osnovala je “Kršćansku koaliciju”, koja je do devedesetih godina imala veliki utjecaj na Republikansku partiju. Kao i mnoge slične grupe, oni su se zalagali za vraćanje vjere u središte društvenog života. Televizijski propovednici kao Jerry Falwell Sr. i Pat Robertson, stekli su ogroman broj pristalica.

Konzervativce je podstaklo i pitanje koje je u to vrijeme izazvalo najveće podjele i budilo najviše emocija: abortus. Protivljenje odluci Vrhovnog suda iz 1973. u procesu Rou protiv Vejda, kojom je potvrđeno pravo žene na abortus u prvim mjesecima trudnoće, približilo je veliki broj različitih organizacija i pojedinaca. U njih su između ostalog spadali brojni katolici, konzervativni političari i vjerski fundamentalisti, od kojih je većina, bez obzira na okolnosti, na abortus gledala kao na ubistvo. Oni su bili spremni da organizuju podršku političarima koji su se slagali s njihovim stavom, odnosno proteste protiv onih koji ga nisu prihvatali. Demonstracije pristalica i protivnika abortusa postale su svakodnevna pojava na američkoj političkoj sceni.

U okviru Republikanske partije ponovo je ojačalo desno krilo. Desnica je na kratko preuzela kontrolu 1964. godine, kada je za predsjedničkog kandidata nominovala Baryya Goldwatera, a potom se izgubila. Međutim, 1980. godine, desnica je pomoću savremenih metoda prikupljanja sredstava, nadjačala umjereno krilo te partije. Oslonjena na utjecajne konzervativne intelektualce, kao što su ekonomista Milton Friedman, novinari William F. Buckley i George Will, i naučne institucije kao što je Heritage Foundation, nova desnica je osamdesetih godina odigrala značajnu ulogu u definisanju problema.

Kao i ostali konzervativci, ili “stara desnica”, nova desnica se zalagala za stroga ograničenja državne intervencije u privredi. Međutim, nova desnica je rado koristila moć države za promociju svojih stavova o sistemu porodičnih vrijednosti, ograničavanju homoseksualizma i cenzurisanju pornografije. Uopšteno, nova desnica se zalagala i za strogo kažnjavanje kriminala, jaku nacionalnu odbranu, ustavni amandman koji bi odobrio molitve u državnim školama, zabranu abortusa i odbacivanje amandmana o jednakim pravima za žene.

Sve te različite niti uspio je da spoji Ronald Reagan. Prije nego što je ušao u politiku, Reagan, porijeklom iz Ilinoisa, bio je holivudska filmska i televizijska zvijezda. Prvi put se istakao na političkoj sceni 1964. godine, kada je agitujući za Baryy Goldwatera održao preko televizije govor koji je pratila cijela zemlja. Godine 1966, Reagan je zahvaljujući ogromnom nezadovoljstvu koje je kod birača izazvala pobuna na Kalifornijskom univerzitetu Barkley, izabran za guvernera Kalifornije i na tom položaju se zadržao do 1975. Godine 1976, malo je nedostajalo da osvoji nominaciju Republikanske partije za predsjedničke izbore. To mu je uspjelo 1980, kada je porazio predsjednika Jimmya Cartera. Reagan je i 1984. godine s ubjedljivom većinom pobijedio demokratskog kandidata, Carterovog potpredsjednika Waltera Mondalea.

Tokom dva mandata, Reagana nije napuštao neumoran optimizam kao ni sposobnost da veliča američka dostignuća. On je mnogim Amerikancima ulijevao povjerenje i davao osjećaj sigurnosti. Uprkos tome što je bio sklon lapsusima, Reagan je bio poznat kao čovjek koji odlično komunicira s javnošću, posebno preko televizije. On je mnoge ljude podsjećao na pedesete, godine prosperiteta i relativnog socijalnog mira — period kojim je dominirala jedna druga simpatična, veoma omiljena javna ličnost — predsednik Dwight Eisenhower.

Reagan je vjerovao da se država suviše upliće u svakodnevni život građana. On je želio da ukine programe za koje je smatrao da zemlji nisu potrebni, odnosno da otkloni “rasipanje, prevare i zloupotrebe”. Za sve vrijeme svog mandata, Reagan se zalagao i za program još većeg ukidanja regulative od onoga koji je započeo Jimmy Carter. On je nastojao da ukine propise koji negativno utječu na potrošače, radna mjesta i ekologiju, a za koje je tvrdio da su nedjelotvorni i skupi, kao i da koče privredni rast.

Privreda osamdesetih

Unutrašnja politika predsjednika Reagana zasnivala se na njegovom uvjerenju da će zemlja napredovati ukoliko se privatnom sektoru daju odriješene ruke. Kao pristalica ekonomije podsticanja ponude, teorije po kojoj veća ponuda roba i usluga predstavlja najbrži put ka privrednom rastu, Reagan se zalagao za znatno smanjenje poreza u cilju podsticanja veće potrošnje, štednje i investicija. Ekonomisti, pristalice te teorije, tvrdili su da će smanjenje poreza dovesti do većeg ulaganja u privredu i povećanja zarade — a preko poreza na te zarade i do povećanja državnih prihoda. Uprkos neznatnoj većini republikanaca u Senatu, i manjini u Predstavničkom domu, predsjednik Regan je tokom prve godine mandata uspio da obezbjedi podršku za najznačajnije dijelove svog ekonomskog programa, uključujući i smanjenje poreza građana od 25%, koje je, kako je predviđeno, trebalo da se sprovodi postepeno, tokom tri godine. Reaganova administracija je uspjela da stekne podršku i za značajno povećanje vojnog budžeta, potrebno za modernizaciju oružanih snaga i suprotstavljanje stalnoj i sve većoj prijetnji od strane Sovjetskog Saveza.

Na početku Reaganovog mandata, javila se recesija koja je pogodila skoro sve dijelove zemlje. Realni bruto nacionalni proizvod pao je 1982. godine za 2,5%, a stopa nezaposlenosti je porasla iznad 10%, dok skoro jedna trećina američkih fabrika nije radila. Širom Srednjeg zapada, došlo je do otpuštanja radnika u najvećim kompanijama kao što su General Electric i International Harvester. Opadanju je doprinijela i naftna kriza. Kako se rast produktivnosti u Sjedinjenim Državama smanjivao, ekonomski suparnici kao što su Njemačka i Japan osvajali su veći udio na svjetskom tržištu. U cijeloj zemlji počela je naglo da raste potrošnja uvozne robe.

Bila su to i za farmere teška vremena. Njihov ukupan broj se smanjio, a proizvodnja se koncentrisala u rukama manjeg broja ljudi. Tokom sedamdesetih, američki farmeri su snabdijevali Indiju, Kinu i Sovjetski Savez, kao i druge zemlje u kojima je vladala nestašica žitarica, zbog čega su se zaduživali da bi kupovali zemlju i povećavali proizvodnju. A onda je skok cijena nafte povećao i cijene poljoprivrednih proizvoda, a pad privredne aktivnosti u cijelom svijetu, do koga je došlo 1980, smanjio je potražnju i za poljoprivrednim proizvodima. Farmeri su stoga jedva sastavljali kraj s krajem.

Međutim, duboka recesija iz 1982. godine — kao i pad cijena nafte — donio je i jednu značajnu korist: zaustavio je galopirajuću inflaciju koja je započela još u Carterovo vrijeme. U nekim segmentima privrede stanje se popravilo krajem 1983; početkom, 1984, privreda se oporavila i Sjedinjene Države su stupile u jedan od najdužih perioda stalnog privrednog rasta poslije Drugog svjetskog rata. Japan je pristao da nametne dobrovoljne kvote na svoj izvoz automobila u Sjedinjene Države. Smanjenje federalnih poreza povećalo je potrošnju. Vrijednost akcija je rasla zahvaljujući optimističkom rastu potrošnje. Pete godine poslije početka oporavka, bruto nacionalni proizvod je rastao po stopi od 4,2% godišnje. Godišnja stopa inflacije se od 1983. do 1987. zadržala između 3 i 5%, izuzev 1986, kada je pala na manje od 2% — najniži nivo zabilježen posljednjih decenija. Bruto nacionalni proizvod je osamdesetih godina značajno porastao. Od 1982. do 1987, američka privreda je uspjela da otvori preko 13 miliona novih radnih mjesta.

Međutim, zastrašajuće veliki procenat ovog rasta bio je zasnovan na deficitarnom trošenju. Državni dug se u Reaganovo vrijeme utrostručio. Pored toga, rast nacionalnog bogatstva bio je ograničen na najimućnije slojeve društva. Mnoge siromašne porodice, ali i porodice koje su pripadale srednjoj klasi, bukvalno su izgubile tle pod nogama, bilo zato što je privreda sve više zatvarala radna mjesta za nekvalifikovane i polukvalifikovane radnike, bilo stoga što nisu uspijevali da drže korak s ostalim dijelovima društva.

Istrajan u svom opredjeljenju, Reagan je tokom drugog mandata potpisao najradikalniji zakon o reformi poreskog sistema za posljednjih 75 godina. Ta mjera, koju je podržala ogromna većina demokrata i republikanaca, smanjila je poreske stope na prihod, pojednostavila poreske stavke i otklonila zakonske nedorečenosti, čime je načinila značajan korak naprijed u vezi s pravičnijim oporezivanjem građana s niskim prihodima. Međutim, ozbiljni problemi nisu bili otklonjeni. Hronično siromašni nisu imali koristi od privrednog oporavka. Farmeri su se i dalje borili s teškoćama, a njihovim nedaćama samo su doprinijele velike suše u 1986. i 1988. godini.

Povećan vojni budžet — zajedno s poreskim olakšicama i rastomom državnih izdvajanja za zdravstvenu zaštitu — doveli su do toga da je federalna vlada godišnje: imala veće izdatke nego prihode. Neki analitičari su tvrdili da je do deficita djelimično došlo i uslijed smišljene strategije administracije čiji je cilj bilo sprečavanje daljeg rasta domaće potrošnje za koju su se zalagali demokrati. Međutim, i demokrati i republikanci su u Kongresu odbili da tu potrošnju smanje. Od 74 milijarde dolara u 1980, deficit je porastao na 221 milijardu dolara u 1986, da bi 1987. pao na 150 milijardi. Krah berze do koga je došlo krajem 1987, podstakao je sumnje u stabilnost privrede.

Spoljna politika

Predsjednik Reagan je bio riješen da odlučnije zaigra na međunarodnoj sceni, a Srednja Amerika je predstavljala jednu od prvih provjera te odlučnosti. Kada je gerilski pokret počeo da ugrožava režim u Salvadoru, Sjedinjene Države su tamošnjoj vladi pružile i ekonomsku pomoć i vojnu obuku. Amerika je takođe aktivno podsticala Salvador da uvede demokratski sistem, ali su napori da se ograniči djelovanje desničarskih eskadrona smrti samo djelimično urodili plodom. Američka podrška je pomogla da se vlast stabilizuje, ali se nasilje u Salvadoru nije smanjilo, već se krajem 1989. godine povećalo. Međutim, početkom 1992, ipak je postignut mirovni sporazum.

Američka politika u odnosu na Nikaragvu bila je mnogo kontroverznija. Godine 1979, revolucionari koji su sebe nazivali sandinistima, zbacili su represivni desničarski Somozin režim. Sandinistička vlada je odbacila američke zahtjeve da prekine vojne veze s Kubom i Sovjetskim Savezom, kao i da sprovede demokratske reforme. Regionalni mirovni napori nisu uspjeli, a administracija je svoje akcije preusmjerila u pružanje podrške antisandinističkom otporu, tzv. kontrašima. Poslije iscrpne političke rasprave, Kongres je oktobra 1984. godine u potpunosti obustavio vojnu pomoć kontrašima, ali je nastavio da pruža humanitarnu pomoć. Pod pritiskom administracije, Kongres je u jesen 1986. promijenio odluku i odobrio kontrašima vojnu pomoć u iznosu od 100 miliona dolara. Međutim, neuspjeh u borbama, kršenje ljudskih prava i otkriće da sredstva zarađena na tajnoj prodaji oružja Iranu preusmeravana kontrašima onemogućili su podršku Kongresa daljoj vojnoj pomoći antisandinističkoj gerili.

Administracija predsjednika Georga Busha kasnije je potpuno odustala od vojne pomoći kontrašima. Umjesto toga, podržala je opozicionu političku koaliciju na čijem čelu se nalazila Violeta Chamorro, koja je februara 1990. na izborima ubjedljivo pobijedila sandiniste.

Reaganova administracija je imala mnogo više sreće u pogledu obnove demokratije u Latinskoj Americi — od Gvatemale do Argentine. Međutim, pojava demokratski izabrane vlasti nije bila ograničena samo na taj dio svijeta. U Aziji, kampanja Corason Aquino nazvana “narodnom snagom”, zbacila je diktaturu Ferdinanda Marcosa, a izbori održani u Koreji učinili su kraj više decenija dugoj vojnoj diktaturi.

Nasuprot tome, Južna Afrika se nije obazirala na zalaganja Reaganove administracije za okončanje aparthejda putem kontroverzne politike “konstruktivnog angažovanja”. Godine 1987, frustriran zbog tapkanja u mjestu, Kongres je odbacio Reaganov veto i Južnoj Africi nametnuo čitav niz ekonomskih sankcija. Tek decembra 1988, tokom posljednjih nedelja Reaganove administracije, dugogodišnje strpljivo američko posredovanje dovelo je do istorijskog sporazuma i nezavisnosti Namibije na jugu Afrike.

Uprkos svojoj izrazito antikomunističkoj retorici, Reaganova administracija je direktnom korištenju vojne sile pribjegavala prilično obazrivo. Poslije apela za pomoć susjednih zemalja američke snage su 25. oktobra 1983. izvršile invaziju karipskog ostrva Grenade. Akcija je uslijedila kada je lijevo orijentisani predjsednik vlade ubijen od strane sopstvene marksističke partije. Poslije kratkotrajne borbe, američke trupe su zarobile stotine pripadnika kubanske vojske i kubanskih građevinara, i zaplijenile tajna skladišta oružja dopremljenog iz Sovjetskog Saveza. Decembra 1983, posljednji američki vojnici su se povukli sa Grenade koja je godinu dana kasnije održala demokratske izbore.

Međutim, vojna akcija u Libanu, gdje su Sjedinjene Države pokušale da podrže slabu, ali umjerenu, prozapadnu vladu, tragično se završila oktobra 1983, kada je u jednom terorističkom bombaškom napadu poginuo 241 marinac. Aprila 1986. avioni američke ratne mornarice i ratnog vazduhoplovstva napali su ciljeve u Tripoliju i Bengaziju, u Libiji, u znak odmazde za terorističke napade koje je Libija organizovala protiv američkih snaga stacioniranih u Evropi.

Raniji prekid odnosa između Sjedinjenih Država i Irana, kao i iransko-irački rat, pripremili su teren za angažovanje američke ratne mornarice u Perzijskom zaljevu, Sjedinjene Države su prvo pozitivno odgovorile na zahtjev Kuvajta da štiti njegovu tankersku flotu, da bi potom i Sjedinjene Države i ratni brodovi iz Zapadne Evrope obezbjeđivali pratnju konvojima tankera i drugih neutralnih brodova, koji su plovili najznačajnijim pomorskim putevima u Zaljevu.

Američko sovjetski odnosi

U odnosu na Sovjetski Savez, predsjednik Reagan se javno zalagao za politiku mira zasnovanog na moći. Čvrsto stojeći na pozicijama hladnog rata, on je zauzeo nepokolebljiv stav u odnosu na zemlju koju je nazivao carstvom zla. Zategnutost američko-sovjetskih odnosa povećala su dva događaja: decembra 1981. zabranjen je rad poljskog sindikata “Solidarnost”, a 1. septembra 1983, jedan sovjetski mlazni borbeni avion oborio je korejski putnički avion koji je skrenuo sa kursa. Sjedinjene Države su također osuđivale stalno sovjetsko prisustvo u Afganistanu, i pružale pomoć otporu tamošnjih mudžahedina.

Za vrijeme prvog Reaganovog mandata, njegova administracija je potrošila do tada nezamislive svote novca za pojačanje odbrane, uključujući i instaliranje nuklearnih raketa srednjeg dometa u Evropi, što je predstavljalo odgovor na sovjetsko raspoređivanje sličnih projektila. Donijevši jednu od političkih odluka koje su izazvale najžešću raspravu, Regan je objavio početak istraživačkog programa nazvanog “Strateška odbrambena inicijativa”, čiji je cilj bilo ispitivanje mogućnosti koje pruža najnovija tehnologija, kao što su laseri i projektili visoke energije, namijenjeni odbrani od interkontinentalnih balističkih raketa. Uprkos tome što su mnogi naučnici sumnjali u tehnološku mogućnost tog programa, a ekonomisti ukazivali na izuzetno visoke svote novca koje će u taj projekat morati da se ulože, administracija od njega nije odustala. Pošto je 1984. godine bio ponovo izabran, Reagan je ublažio svoj krut stav u odnosu na kontrolu naoružanja. Moskva je sa svoje strane bila spremna za sporazum, djelimično i stoga što sovjetska privreda nije mogla da podnese troškove neophodne za takmičenje sa sve jačim američkim sistemom odbrane.

Novembra 1985, Reagan se u Ženevi sastao sa novim sovjetskim liderom, Mihailom Gorbačovim. Oni su se, u principu, složili u vezi sa smanjenjem strateškog ofanzivnog nukleamog naoružanja do 50%, i jednim privremenim sporazumom u vezi s nuklearnim oružjem srednjeg dometa. Decembra 1987, predsjednik Reagan i generalni sekretar Gorbačov potpisali su Sporazum o ograničenju nuklearnog oružja srednjeg dometa, koji je predviđao uništavanje čitave jedne kategorije nuklearnog oružja.

Svemirski šatl

Za razliku od Strateške odbrambene inicijative, na koju je Reaganova administracija sumnjičavo gledala, druge inicijative u vezi s istraživanjem svemira prihvaćene su sa mnogo više optimizma. Godine 1981, Sjedinjene Države su lansirale svemirski šatl nazvan “Columbia”, prvu svemirsku letjelicu s ljudskom posadom za višekratnu upotrebu. Od 1981. do 1985, taj šatl je korišten u različite svrhe: astronauti su obavljali eksperimente, fotografisali i lansirali satelite, a potom ih vraćali i popravljali u orbiti. Međutim, janaura 1986, dogodila se tragedija: svemirski šatl “Challenger” eksplodirao je samo 73 sekunde posle lansiranja. Tom prilikom je poginulo šest astronauta i jedna nastavnica koja je trebalo da bude prvi običan građanin u svemiru. Misije svemirskih šatlova bile su odložene na neodređeno vrijeme, a NASA je počela da radi na novoj bezbednijoj konstrukciji. Do kraja 1988. godine, kada su Sjedinjene Države uspješno lansirale šatl “Discovery”, u sisteme za lansiranje i kompjutersku opremu, uneseno je preko tri stotine promjena.

Iranski skandal i Crni ponedjeljak

Najozbiljniji politički problem Reaganove administracije isplivao je na površinu pred kraj predsjednikovog drugog mandata. Godine 1987, Amerikanci su saznali da je administracija tajno prodavala oružje Iranu da bi obezbijedila oslobađanje američkih talaca koje su držale libanske ekstremističke organizacije pod kontrolom Homeinijeve vlade. Istraga je otkrila i da su sredstva od prodaje oružja preusmjeravana ka nikaragvanskim kontrašima, u vijreme kada Kongres nije dozvoljavao pružanje vojne pomoći.

Uslijedilo je saslušavanje pred zajedničkim odborom oba Doma koji je provjeravao eventualno kršenje zakona, kao i pitanja u vezi sa definisanjem interesa američke spoljne politike na Srednjem istoku i u Srednjoj Americi. U širem smislu, saslušavanja u vezi s Iranom i kontrašima, kao i poznata saslušanja u Senatu u vezi sa slučajem Watergate, koja su se održavala 14 godina ranije, pokrenula su osnovna pitanja u vezi s odgovornošću vlade pred javnim mnjenjem, i odgovarajućom ravnotežom između izvršne i zakonodavne grane vlasti.

Sjedinjene Države su 19. oktobra 1987. doživjele ekonomski šok nazvan “Crnim ponedjeljkom”. Vrijednost akcija pala je za 22% — što je smjesta vratilo u sjećanje čuveni krah berze iz 1929, za kojim je uslijedila velika kriza. Uzroci ovog kraha obuhvataju uznemirenost u vezi s američkom spoljnom trgovinom i deficitima federalnog budžeta, kao i jednu inovaciju, elektronsko berzansko poslovanje, na osnovu koga kompjuteri u određenim situacijama automatski izdaju naloge za kupovinu ili prodaju velikih količina akcija.

Uprkos tome, nacija se oporavila za izuzetno kratko vrijeme. Mnogi Amerikanci su odustali od igranja na berzi i preusmjerili su se ka sigumijim oblicima ulaganja, ali do recesije nije došlo. U stvari, privredni rast se nastavio, a stopa nezaposleposti je juna 1988. pala na 5,2%, tj. najniži nivo za posljednjih 14 godina.

Odlomak iz djela: Grupa autora, Kratak pregled istorije Amerike, str. 367-376.

Priredio: Resul Mehmedović (Dialogos)