Prve medrese u islamskom svijetu i kod nas

Koliko se zna, prve medrese nastale su u gradu Neisaburu u pokrajini Horosan (današnji Afganistan) rodnom mjestu poznatog mistika, pjesnika i filozofa Feriduddina Muhammeda Attara (513/1119-628/1230). Jedna se zvala El-medresetul-Bejhekijje i sagradio ju je emir Nasr b. Sebuktekinz’ drugu je sagradio njegov brat sultan Mahmud b. Sebuktekin, a postojala je i medresa zvana El-medresatus-seidijje.

Najpoznatija medresa, nastala nešto kasnije u Bagdadu zvala se Nizamijja. Nju je sagradio Nizamul-mulk, vezir sultana Alp Arslana i Melik-Šaha.

Medresa Nizamijja je sagrađena u vremenu od 457/1065. do 459/1067. godine. To je bila prva medresa u kojoj je određena neka plaća muderrisu i učenicima. Prvi njezin muderris bio je Ebu- Nasr b. a-Sabbag. Na toj dužnosti zamijenio ga je Ebu-Ishak eš-Širazi.

Nešto kasnije nastajale su medrese po drugim islamskim zemljama. kao što su lrak, Maveraunnehr. Džezira, Dijari-Bekr i dr. Makrizi (766/1364-846/1442) u svom djelu El-Htitat piše da je u njegovo vrijeme u Kairu bilo preko sedamdeset medresa. Prve sunnijske medrese u Egiptu sagradio je Salahuddin Ejjubi (532/1137-589/1194).

Prve medrese u Turskoj dao je sagraditi sultan Orhan I (678/1279-761/1359). Najpoznatije medrese u Turskoj bile su one koje su podigli Sultan Mehmed Fatih i sultan Sulejman.

Medrese u Bosni i Hercegovini

Primanje islama u Bosni i Hercegovini počelo je sredinom XV stoljeća, prije 1463. godine, koja se uzima kao godina konačnog potpadanja Bosne pod osmansku vlast. Širenje islama pratilo je podizanje džamija (mesdžida) i mekteba. U mjestima koja su postajala središta uz džamije i mektebe, podižu se, kasnije, i medrese, tekije, biblioteke i dr. Tako su nastala jezgra budućih gradskih naselja i kasaba, oko kojih su se ubrzano podizali stambeni, zanatski, trgovački i drugi potrebni objekti, kao što su: musafirhane, hanovi itd.

Ne zna se pouzdano koje su medrese najprije izgrađivane, ko ih je sve podizao i koliko ih je ukupno bilo u Bosni i Hercegovini. To ističe i h.Mehmed ef. Handžić u navedenom radu, kada govori o medresama u BiH. Zna se da su ove škole postojale u svim iole većim mjestima i kasabama na našim prostorima, uključujući i Novopazarski sandžak. U mnogim gradovima postojalo je po nekoliko medresa i u isto vrijeme – u Sarajevu, Travniku, Mostaru, Zvorniku, Foči, Banjoj Luci, Čajniču, Užicu, Novom Pazaru, Pljevljama i dr.

Handžić smatra da je u BiH, zajedno sa Novopazarskim sandžakom postojalo oko stotinu medresa i da su u svoje vrijeme to bile savremene srednje škole. Jedna od najstarijih i najpoznatijih je Gazi Hisrev-begova medresa u Sarajevu (osnovana 943/1537), poznata i kao Kuršumlija (po tome što je pokrivena olovnim kubetima) i Seldžukijja (prozvana po Gazi Husrev-begovoj majci Seldžuki, kćerci sultana Bajazida II), koja i danas postoji, a imala je u svoje vrijeme, veliki ugled i rang visoke islamske obrazovne ustanove.

U Tuzli Handžić spominje samo Behram-begovu medresu za koju kaže: “da je zaslugom svojih muderrisa unaprijeđena i da prednjači među svim nižim medresama kod nas.”

Za Sultan Ahmedovu medresu u Zenici Handžić kaže da je to jednu mješovita medresa u BiH.

Potrebno je navesti da su kod nas postojale i posebne, stručne i specijalizirane medrese za izučavanje pojedinih islamskih nauka i u obrazovanie posebnih “ručnih kadrova, a sve po ugledu na poznate kulturne centre na islamskom Istoku. To su školske institucije: darul-kurra, darul-hadis, darul-buka, hanikah, darul-muallimin, ruždijje i dr.

Darul-kurra, škola za izučavanje Kur'ana postojala je u Nevesinju. Za nju Evlija Čelebija kaže da je hajr Ali-efendije, brata velikog lbrahim-ef. Roznamedžije.“

Darul-hadis, viša škola za izučavanje hadisa, bila je u Nevesinju, Užicu, Novom Pazaru, Pruscu i Livnu. Za Darul-kurra i Darul-hadis u Nevesinju, Evlija Čelebija kaže da su bile smještene u potkupolnim zgradama.

Darul-buka, niža škola za izučavanje hadisa, postojala je u Sarajevu, Mosraru i Banjoj Luci.

Hanikah, derviški obrazovni centar s tekijom, podigao je u Sarajevu Gazi Husrev-beg prije 944/1531. god. Hanikah se sastojao od semahane (dershane i ujedno zikr-odaje) sa četrnaest soba za polaznike i pripadao je halvetijskom derviškom redu.

Darul-muallimin, škola za obrazovanje muallima, osnovana je u Sarajevu 1869. godine. Poslije okupacije Bosne i Hercegovine, ova škola je obnovljena 28. januara 1892. godine i radila je do 1918. godine, kada je ujedinjena sa Gazi Husrev-begovom medresom i iste godine prestala s radom.

Ruždije su bile niže muslimanske srednje stručne škole, s proširenim programom gradiva iz islamske vjeronauke i osnova iz arapskog jezika, turskog jezika i perzijskog jezika.

U BiH je bilo preko trideset ruždija. Nastale su većim dijelom oko 1869. godine (u Sarajevu je osnovana 1864. godine) i radile su i poslije 1918. godine, s nešto izmijenjenim programo, a pohađale su ih i nemuslimanska djeca.

Odlomak iz Monografije Behram-begove medrese