Saudijski “Dan osnivanja” i smrt vehabizma

”Dana 27. januara, kralj Salman bin Abdulaziz izdao je kraljevski dekret kojim se 22. februar proglašava nacionalnim praznikom pod nazivom “Dan osnivanja”. Ovaj dan obilježava “početak vladavine imama Muhammeda ibn Sauda i njegovo osnivanje prve saudijske države,” koje se prema dekretu dogodilo u februaru 1727. Nekoliko dana nakon objave, predstavljen je i logo za ovaj događaj sa sloganom “Dan kada smo počeli.” U centru loga je čovjek koji nosi zastavu, okružen s četiri simbola. Prvi je simbol datule, koji označava život, rast i velikodušnost. Drugi je simbol mejlisa (vijeće), koji označava jedinstvo, kao i društvenu i kulturnu harmoniju. Treći simbol je arapski konj, koji simbolizuje viteštvo i hrabrost koju su pokazali prinčevi i heroji države. Posljednji simbol je pijaca, koja označava ekonomsku aktivnost, otvorenost i raznolikost.

Događaj ima izuzetan politički značaj jer označava radikalan prekid s političkim utjecajem vehabizma koji je legitimirao saudijske političke projekte od 1744. godine. To se može uočiti i u samom logu. Dok je islamska šehada, “Nema boga osim Allaha, i Muhammed je Allahov poslanik,” ispisana na saudijskoj nacionalnoj zastavi, zastava u središtu loga je iznenađujuće prazna. Štaviše, iako simboli upućuju na historiju, kulturu, ekonomiju i život – religija je zapanjujuće ostala bez simbola. Ali najotvoreniji potez koji ukazuje na prekid s moćnim vehabijskim političkim narativom, ili mitom, koji je prethodno bio povezan s pričom o Saudu, bila je odluka da se početak vladavine Muhammeda ibn Sauda, velikog pretka dinastije Saud, odabere kao temeljni trenutak prve saudijske države. Odabir 1727. umjesto 1744. godine kao godine osnivanja države ne samo da označava prekid s vehabijskim političkim mitom, već i otkriva stvaranje novog političkog mita.

Saudijska država i vehabijski politički mit

Politički mitovi odnose se na narative koje političko vodstvo konstruira i promovira kako bi legitimiralo ili politički entitet ili njegove politike. I mitovi i historije su proizvodi odnosa s prošlošću. Međutim, razlikuju se u tome što historija nastoji razumjeti prošlost što preciznije, dok politički mitovi služe političkim potrebama u sadašnjosti. Njihovo nazivanje “mitovima” ne znači nužno da su fikcija ili lažni. Većinu vremena, politički mitovi sadrže elemente historijske činjenice, ali su predstavljeni na vrlo selektivan način.

Vehabijski politički mit odnosi se na narativ da je prva saudijska država nastala iz zavjeta između Muhammeda ibn Abdul-Vahhaba i Muhammeda ibn Sauda 1744. godine. Priča često počinje biografijom Muhammeda ibn Abdul-Vahhaba. On je predstavljen kao vjerski reformator, a njegova učenja kao jednostavan pokušaj da se islam vrati u oblik kakav je bio za vrijeme poslanika Muhammeda. Išao je u nekoliko gradova u istočnoj i centralnoj Arabiji tražeći političku zaštitu i podršku. Nakon nekoliko bezuspješnih pokušaja, odlučio je 1744. godine otputovati u Diriju, kojom je tada vladao Muhammed ibn Saud. Nakon njihovog susreta, njih dvojica su sklopili zavjet prema kojem će Muhammed ibn Saud pomoći Muhammedu ibn Abdul-Vahhabu da širi svoja vjerska učenja, a zauzvrat vjerski reformator će ga podržati protiv političkih rivala.

Ovaj politički mit legitimizira saudijsku državu predstavljajući je kao nezamjenjivo sredstvo za primjenu, širenje i zaštitu vehabijskog islama. Iako teoretski stavlja saudijski projekt u podređen položaj u odnosu na vehabijsku misiju, daje državi božanski mandat, dok je također oslobađa historijskih odgovornosti proizašlih iz sporazuma koje je saudijsko vođstvo sklopilo s različitim lokalnim elitama tokom perioda formiranja države početkom 20. stoljeća. Također pruža državi snažan teorijski arsenal za otpor pozivima na podjelu vlasti i demokratizaciju. Historijski, dao je kralju Abdulazizu al-Saudu, osnivaču savremene Saudijske Arabije, konkurentsku prednost nad njegovim rivalima tokom procesa ujedinjenja Saudijske Arabije. Ovi rivali su ili pripadali moćnim plemenima, poput Rašida u Hailu, ili su bili potomci poslanika Muhammeda, poput Šerifa u Hidžazu. Bez oboje, kralj Abdulaziz je legitimizirao svoju vladavinu predstavljajući je kao politički projekt u službi vehabizma, koji je smatrao najčistijim oblikom islama. U govoru u novopripojenom Hidžazu 1929. godine, kralj Abdulaziz je odbacio etiketu “vehabije” rekavši: “Zovu nas vehabijama, to je velika greška (…) Nismo izmislili ništa novo (…) Muhammed ibn Abdul-Vahhab nije izmislio ništa novo (…) Naša vjera je vjera prve generacije muslimana koji se temelji na Kur'anu i Sunnetu.”

Donedavno je ovaj vehabijski mit bio službeni narativ koji su kontinuirano ponavljali mnogi članovi kraljevske porodice. Godine 1992. kralj Fahd bin Abdulaziz izdao je kraljevski dekret kojim se uspostavlja prvi ustavni dokument kraljevine, “Osnovni zakon”, održavši govor u kojem je rekao: “U modernoj historiji, prva saudijska država se pojavila (…) kad je sklopljen zavjet između dvojice ljudi: imama Muhammeda ibn Sauda i šejha Muhammeda ibn Abdul-Vahhaba.” U martu 2011. godine, tokom Arapskog proljeća, kralj Selman bin Abdulaziz, tadašnji guverner Rijada, održao je predavanje pod nazivom “Historijski i intelektualni izvori saudijske države” na Islamskom univerzitetu u Medini, koji je osnovan 1960-ih radi globalnog promoviranja vehabizma. Predavanje je kasnije objavljeno u knjizi od strane Fondacije kralja Abdulaziza za istraživanje i arhive, glavnog arhivskog instituta u zemlji. U ovom predavanju kralj Selman je ponovio istu priču. “Historijski dogovor između imama Muhammeda ibn Sauda i šejha Muhammeda ibn Abdul-Vahhaba sklopljen je u skladu sa šerijatom,” rekao je svojoj publici sačinjenoj od vjerskih učenjaka, “do danas, ovaj dogovor je bio temeljni stub saudijske države.” Zatim je nastavio braneći vehabizam: “Pozivam svakoga da istraži tradiciju šejha Muhammeda ibn Abdul-Vahhaba i vidi može li pronaći nešto što je u suprotnosti s Kur'anom i Sunnetom.”

Pored ovih kraljevskih izjava, saudijski udžbenici historije decenijama su podučavali ovaj temeljni mit. Saudijski učenici su se prvi put susreli s njim u svojim udžbenicima historije u šestom razredu. Na primjer, u udžbeniku koji je objavilo Ministarstvo obrazovanja 2008. godine, priča je predstavljena u trećem poglavlju pod nazivom “Misija šejha Muhammeda ibn Abdul-Vahhaba.” Uključuje biografiju vjerskog učenjaka i kratak pregled njegovih vjerskih učenja. Udžbenik navodi da je “kad je šejh Muhammed stigao u Diriju, bio dočekan od strane emira Muhammeda ibn Sauda. Njih dvojica su sklopili zavjet da podrže monoteizam (tevhid) i proglase džihad protiv njegovih neprijatelja (…) i tako je počela prva saudijska država.” Tekst je naveo 1157. godinu po hidžri (1744.) kao godinu osnivanja, što je naglašeno vježbom tačno ili netačno na kraju poglavlja kako bi se provjerilo da li učenici znaju tačan odgovor.

Smrt vehabizma i rađanje novog mita

Tek kad se shvati značaj vehabijskog mita u legitimiranju saudijske političke vlasti, postaje očigledan radikalan prekid koji donosi dekret o “Danu osnivanja.” Odabirom početka vladavine Muhammeda ibn Sauda kao temeljnog trenutka države, stvara se novi mit koji ne ostavlja prostora za Muhammeda ibn Abdul-Vahhaba i njegov pokret. Naravno, vehabijski mit nije bio jedini mit koji je koristila saudijska država, ali je uvijek bio centralni. Kroz svoju modernu historiju, saudijska država se također legitimirala oslanjanjem na elemente iz različitih konkurentskih ideologija, uključujući arapski nacionalizam, modernistički selefizam, Muslimansko bratstvo, razvitak humanitarizam. Ipak, kroz sve to, država je nastavila održavati svoj vehabijski mit. Također, uloga vehabijskih mreža i institucija u saudijskoj politici imala je uspone i padove, ali su uvijek bile prisutne. U nekim trenucima su bile posebno značajne, poput podrške koju su dale kralju Fejsalu bin Abdulazizu u svrgavanju njegovog brata, kralja Sauda, 1964. godine, i legitimiziranja odluke kralja Fahda da ugosti američke snage tokom Zaljevskog rata.

Ono što je sad drugačije jeste namjerno napuštanje ovog temeljnog narativa. Službeno brisanje vehabizma je u toku i nije ograničeno samo na nacionalne praznike i službene narative. Novi udžbenici historije ne spominju Muhammeda ibn Abdul-Vahhaba. Institucionalno, Generalna direkcija za promociju vrline i sprečavanje poroka, odnosno vjerska policija, je oslabljena i zamijenjena sekularnijim Zakonom o javnoj pristojnosti. Slični razvoj događaja odvija se unutar drugih institucija, kao što su Ministarstvo islamskih poslova, Vijeće viših učenjaka i Ministarstvo obrazovanja. Kad ove godine budu doneseni zakoni o dokazima, građanskim transakcijama, ličnom statusu i kaznenom zakoniku za diskrecione sankcije, pravosuđe će vjerovatno prestati oslanjati se na vehabijsku vjersku tradiciju i njene presedane.

Saudijska država nije izuzetak u mijenjanju svojih političkih mitova. Prirodno je da se politički mitovi osporavaju i ponovo konstituišu. Ipak, među svim mogućim alternativama, onaj koji je odabran da zamijeni vehabijski mit je onaj koji saudijsku državu izdiže iz njenog podređenog položaja u odnosu na vehabijsku misiju i stavlja je u prvi plan, i najvažnije, bez partnera. Na isti dan kad je izdat kraljevski dekret o Danu osnivanja, zvanična Saudijska novinska agencija je neuobičajeno objavila kolumnu koja objašnjava novi politički mit. Njegova početna tačka je 200 godina prije islama, kad je pleme Benu Hanifah, kojem pripada porodica Saud, osnovalo naselje u centralnoj Arabiji. Milenijum kasnije, 1446. godine, Mani al-Muraidi, 13. djed trenutnog vladara kralja Salmana, osnovao je grad Diriju. Poput drevnog Rima, Dirija je opisana kao grad-država koji se vremenom polahko širio. Godine 1727, Muhammed ibn Saud, potomak Manija al-Muraidija, osnovao je prvu saudijsku državu. Od ovog trenutka, druga i treća saudijska država predstavljene su kao epizode u tri stoljeća političkog kontinuiteta. Prema kolumni, ova priča pokazuje “koliko je solidan i stabilan saudijski politički sistem bio tokom tri stoljeća.”

Međutim, ovaj novi mit nije bez svojih problema. Prvo, historijski je netačan. Otkako je Mani al-Muraidi izgradio Diriju, njegovi potomci su naslijedili njenu vlast. Stoga, nije bilo iznenađujuće niti bez presedana da Muhammed ibn Saud postane vladar tog grada 1727. godine. Tokom prvih 18 godina svoje vladavine, nikad nije pokušao pretvoriti svoj grad u ekspanzivnu državu niti izazvati svoje regionalne susjede i Osmansko Carstvo. Taj potez se dogodio tek kad je Muhammed ibn Abdul-Vahhab stigao u njegov grad. Štaviše, Dirija nije bila prva destinacija Muhammeda ibn Abdul-Vahhaba u centralnoj Arabiji. Njegov prvi izbor bio je njegov rodni grad al-Ujejna, koji je bio veći i moćniji. Tek kad je izbačen odatle, počeo je razmatrati Diriju kao destinaciju. Kad je to učinio, nastala je prva saudijska država. Na kraju, i najvažnije, početne ekspanzivne napore te države vodio je sam Muhammed ibn Abdul-Vahhab, a ne Muhammed ibn Saud. Kad je opisivao događaje iz 1157. godine po hidžri, Ibn Bišr, cijenjeni historičar prve saudijske države iz 18. stoljeća, opisao je političku ulogu Muhammeda ibn Abdul-Vahhaba. Naglasio je da su svi ratni plijenovi vojnih ekspanzijskih ratova prve države i sva prisvojena dobra isplaćena Muhammedu ibn Abdul-Vahhabu, te da ih on “troši kako on smatra prikladnim.” Nastavio je da ni sin Muhammeda ibn Sauda, “Abdulaziz, niti bilo ko drugi ne može uzeti ništa od njih bez njegove dozvole.” Jer on “ima moć da uzima i daje, odlučuje i vlada (…) i nijedna vojska se ne može poslati niti se može iznijeti mišljenje, ni od strane Muhammeda ni od strane Abdulaziza bez njegove dozvole.” Naravno, ovdje pod Muhammedom Bišr misli na Muhammeda bin Sauda.

Drugo, novi mit prenosi lažni osjećaj političkog kontinuiteta na Arabijskom poluotoku od 1727. do 2022. Prva saudijska država je poražena 1818. godine od strane trupa Muhammeda Alija, osmanskog namesnika u Egiptu. Od tada, dinastija Saud morala je čekati više od stotinu godina da bi ponovo zauzela većinu teritorija koje su nekada bile pod vlašću prve saudijske države. Tek 1934. godine kralj Abdulaziz je uspio ujediniti teritorije savremene kraljevine. Sljedeća tabela približno pokazuje koliko su godina pojedine administrativne regije savremene Saudijske Arabije bile pod vlašću dinastije Saud između 1727. i 1934. godine. Kao što tabela pokazuje, samo dvije regije od dvanaest bile su pod vlašću dinastije Saud više od polovine ovog perioda. Većina regija je bila pod vlašću porodice Saud manje od 20% od dva stoljeća. To znači da tvrdnja o kontinuitetu historije saudijske teritorije podrazumijeva brisanje većine historija svake regije.

Novi mit i politička budućnost Saudijske Arabije

Kao što je spomenuto, politički mitovi se proizvode kako bi služili političkim potrebama u sadašnjosti. Da bismo razumjeli šta novi politički mit nudi za političku sadašnjost i budućnost Saudijske Arabije, korisno je razmotriti kako se razlikuje od vehabijskog mita u svojoj političkoj funkciji. Prvo, novi politički mit je društveno inkluzivniji od vehabijskog. On pruža mogućnosti za pripadnost mnogim društvenim grupama koje su bile isključene iz vehabijskog političkog mita, uključujući šiite, ismailite, sufije, žene, kao i regionalne identitete i sekularne grupe. Ova društvena inkluzija se ogleda u različitim asimilacijskim politikama koje je država usvojila prema ovim grupama i njenom službenom priznanju i proslavi društvene i regionalne raznolikosti.

Druga razlika je da je novi mit politički isključiviji od vehabijskog mita. Doduše, vehabijski mit nije bio liberalni društveni ugovor u Lockeovskom smislu, ali je bio zavjet koji postavlja granice političkoj vlasti države, iako ne demokratske. Novi politički mit transformiše državu u “smrtnog boga (…) kojem,” kako Thomas Hobbes kaže u Levijatanu, “dugujemo (…) naš mir i odbranu.” U ovom obliku temeljnog političkog mita, pravda je volja države i nema drugo značenje izvan toga.

Piše: Sultan Alamer (AGSIW)

S engleskog preveo: Resul Mehmedović