Slavensko-bogumilsko-islamski sinkretizam

Islam (kao uostalom i druge svjetske religije) poprimao je kod pojedinih naroda određena specifična obilježja, tako da se po tim obilježjima u izvjesnoj mjeri razlikuje islam kod Arapa od recimo indijskog ili turskog islama. Određena specifična obilježja ima i bosanski islam. Očevidno je na pr. da se islam u Bosni dosta odvaja i od islama Albanaca, koji su geografski najbliži kao muslimani bosanskim Muslimanima. Albanci i Bosanci primili su islam od Osmanlija, ali se kod albanskog i bosanskog islama zapažaju vidne razlike. Tako na pr. u muslimanskih Albanaca igrali su derviški redovi znatno veću ulogu, nego što je to slučaj kod bosanskih Muslimana. Kod Albanaca bili su u jakoj mjeri zastupljeni derviški redovi, pa i takvi kao što su bektašije i rufaije, na koje ortodoksna ulema nije nikada gledala sa blagonaklonošću. Istina, bilo je među bosanskim Muslimanima bektašijskih i rufaijskih derviša. U Sarajevu su postojale i skromne tekije bektašija i rufaija, jedna u Hadžiabdinici, a druga više Karaferhatovlćeve džamije na Širokači, ali su se u njima najviše okupljali Albanci, naseljeni u Sarajevu. Ili drugi primjer: među Albancima, još između dva rata, bilo je dvovjeraca, kriptokršćana, nazvanih “ljaramani” ili “šareni”. I. Jastrbov proučavao je “ljaramane” u đakovičkoj, prizrenskoj i pećkoj nahiji; nosili su i dva imena: muslimansko i kršćansko. Za razliku od Albanaca, među Bosancima nije zapaženo da je ikada bilo dvovjeraca. Dalje je na pr. u albanskih muslimana dobila naročit vid I ustanova mehra, prije svega mehri muadžela. Pod utjecajem naime albanskog običajnog prava šerlatski dar prilikom vjenčanja (nikah) pretvorilo se u kupovinu, koja se ni ne daje ženi kada stupa u brak, već njenim roditeljima. Kod bosanskih Muslimana i mehri muadžel mehri muedžel davao se u smislu šeriatskih propisa. Mehri muedžel, koji se daje prilikom prestanka braka, nazivao se u bosanskih Muslimana i “potpuno vjenčanje”. Ovaj termin poznat Je iz narodne pjesme “Hasanaginica”, a u Jednoj drugoj muslimanskoj narodnoj pjesmi (Behar I, 127) potpuno vjenčanje” kojim se završila Jedna brakorazvodna drama, prikazano je s mnogo poetičnosti (pa joj broji potpuno vjenčanje, trist’ izbroji, trista se zabroji, gledajući ljubi u benove, jer je ljuba begu vrlo draga; kad joj blago izasu u krilo, vidje ljuba da to nije šala; kupi blago što je I don'jela, vodi roblje što je i dovela, pa se diže u pohode majci).

U ovoj prilici može se konstatovati da je bosanski islam izrazito ortodoksni, sunijski.

Međutim – kao I religije svih naroda – sadrži mnogo sinkretističkih obilježja. U islam, onakav kakav su Turci donijeli na Balkan, Bosanci su unijeli dosta elemenata ranijih svojih vjerovanja i obreda, prije svega stare slavenske religije, a zatim bosanskog bogumilstva (svakako i drugih kultova, koji su ostavili traga u južnoslavenskim zemljama). Ovu karakteristiku bosanskog islama dobro je uočio zaslužni sakupljač bosansko-muslimanskog folklora Kosta Hormann, koji u uvodu knjige “Narodne pjesne Muhamedovaca u Bosni i Hercegovini” (Sarajevo 1888) govoreći o precima bosanskih Muslimana kaže da “gotovo listom prigrliše vjeru Muhamedovu, ali ne promijeniše narodno osjećanje ni stare običaje; stare svoje običaje oni tek prilagodiše zahtjevima nove vjere I donekle popuniše unesenim novim običajima. . .”

Poznata je pojava da se zatečeni kultovi često jednostavno supstituirali novim kultovima. Konkretno neke paganske svetkovine i dalje su nastavile da se održavaju, zadobivši kršćanske sadržaje. To je u kršćanstvu bilo tim lakše realizirati nego li u islamu s obzirom na sunčani kalendar, po kome se svetkovalo i u predkršćansko i u kršćansko doba. Teže je to bilo postići u okviru islama, koji ima mjesečev kalendar. Zatečene svetkovine po sunčanom kalendaru nisu se mogle sinhronizirati sa mjesečevim kalendarom. Pa ipak nije nepoznato da je u prvo doba islama dolazilo do supstitucije predislamskih svetkovina sa islamskim blagdanima. Prema zapamćenju Enesa ibni Malika (u hadiskoj zbirci Sunenu Ebu Davudovu) kada Je Pejgamber došao u Medinu “zatekao Je kod stanovnika Medine dva dana u kojima su se igrali i veselili. Pitao ih je Božji poslanik o tim danima i oni mu odgovore da datiraju još iz džahilijjeta (predislamskog doba). Na to im je rekao: Bog vam ih je zamijenio dvama boljim danima, dvama bajramima: adha i fitr.” Dakle, umjesto neke dvije paganske svetkovine, u kojoj su se prilici Medinjani igrali i veselili, u islamu je nađena supstitucija u ramazanskom i kurbanskom bajramu.

U Bosni Je također bilo rašireno predanje koje Je još 1889. zabilježio u “Glasniku Srpskog učenog društva” Sava Kosanović, prema kojem su zatečene svetkovine zamijenjene Islamskim. Kosanović spominje da se radilo o božiću, uskrsu i krsnoj slavi (što su svetkovali i pripadnici Crkve bosanske, kako se vidi iz testamenta gosta Radina), koji su zamijenjeni sa jednim i drugim bajramom te svečanošću ukuhavanja bestilja (narodno veselje povodom pripremanja šljivova pekmeza). Etnograf Ivan Zovko također dovodi u vezu s islamizacijom jedan drugi običaj, i to šaranje svijeća uz mubareć večeri i uz ramazan kod sarajevskih Muslimana. Bojenje svijeća (zeleno, odnosno plavo i crveno) imalo bi, prema Zovki, kako je on to čuo u narodu, da bude supstitut za šarena jaja. Tradicija uzima da je to privilegij koji je sultan Fatih dao Sarajlijama. Po Zovkovoj verziji Fatih je Sarajlijama “izun učinio” (dopustio), “da možemo mjesto šarenih jaja šaratl svijeće mukave četiri puta u godini uoči mubareć večeri”.

Ovdje bismo mogli imati primjer jednog kontinuiteta koji počinje od staroslavenskog običaja šaranja jaja u proljeće, nastavljajući se na kršćanski Uskrs, odnosno “sveto Uzkrse'je Gospodnje”, kako Uskrs naziva gost Radin. Poslije islamizacije za bojenje jaja, po ovom predanju, bio je nađen supstitut u bojenju svijeća.

Dalji jedan primjer religiozne supstitucije, zapravo više simbloze, odnosio bi se na spajanje kurbanske žrtve sa starim slavenskim kultom lipe i običajem prinošenja žrtava svetim drvetima, o čemu za paganske Slavene svjedoči veći broj izvora. Učitelj Ibrahim Sarajlić zabilježio je 1897. podatke o jednoj lipi u Gračanici “za koju narod pripovijeda da ima 500 godina”. “Još u stara vremena” – veli Sarajlić – “pod nju su dolazili Muslimani na bajram ujutro čim bi izašli iz džamije te bi pod njom malo sjeli i zijaret je učinili”. Cijela mahala u kojoj se nalazi ta lipa i koja je prozvana Lipa mahala sklala bi kurbane pod lipom; to se smatralo “kao da je na Meću (Meku) otišao”.

Jedan staroslavenski relikt u bosanskih Muslimana mogao bi biti i način na koji se u znak počasti nose naročito ugledni mrtvaci. Na ovu osobitost upozorila je Jasna Andrić-Matijević (u članku “Vjerovanje da mrtvog ne treba tresti”, Zbornik krajiških muzeja, Zenica 1969), koja daje usporedbu Između počasnog prijenosa posmrtnih ostataka sv. Borisa, sina ruskog kneza Vladimira iz XI stoljeća na Jednom starom crtežu sa počasnim prijenosom posmrtnih ostataka u bosanskih Muslimana. Na ruskom crtežu vidi se kako četvorica ljudi na podignutim rukama prenose svetog Borisa, položenog na saone, a u ovom slučaju se radi o istaknutom i učenom pokojniku. Na identičan način prenose se na podignutim rukama istaknuti i učeni pokojnici u
bosanskih Muslimana, položeni na tabut (mrtvački sanduk). Jasna Andrić-Matijević, među ostalim, navodi da je na takav način prenošen reis-ul-ulema Čaušević 1938. godine. Možemo dodati. da je kao Istaknut i učen pokojnik tako prenošen i historičar Hamdija Kreševljaković 1959. godine, kao i jedan drugi muslimanski javni radnik Osman Asaf Sokolović početkom 1972. godine.

Sa stanovišta sinkretizma stare slavenske religije, bogumilstva i islama od posebnog je interesa pojava starih molitvišta, odnosno dovišta, na kojima se kontinuirano molilo. U ovom pogledu značajna je jedna konstatacija poznatog ispitivača stećaka Šefika Bešlagića. On je nalme zapazio da se na više mjesta prostor s nekropolama naziva Molitvište. “I naziv Molitvište” – veli Bešlagić – “više puta smo sreli u Bosni; on se odnosi na mjesta gdje se nalaze stećci, a gdje se i danas održavaju zborovi i molitve. Jedno od tih molitvišta pod karakterističnim nazivom Trzan (što podsjeća na staroslavensku triznu) u selu Večićima (opć. Kotor Varoš) služilo je bogumilima, a danas tu Muslimani spriređuju teferiče i vrše vjerske obrede (mevludi i dove)”.

Naziv Molitvište na srednjovjekovnim nekropolama, pogotovo kombinovan nazivom Trzan, upućivao bi na to da su se vjernici Crkve bosanske, izgleda različito od katara, molili. na svojim nekropolama. Ne samo da to stoji, već se može dokazati da su u tu svrhu izgrađivali i grobljanske kapele.

Za molitve nad grobom i podizanje grobljanskih kapela koje stoje s tim u vezi, saznajemo iz testamenta gosta Radina. Gost Radin ostavlja “za hram i za greb’ gdje mi kosti budu i legu 140 dukat'”. Prema tome, ovaj je dostojanstvenik Crkve bosanske oporučno odredio da mu se više groba izgradi hram, odnosno kapela.

U svjetlu bogumilskog koncediranja održavanja molitvi na grobovima može se ukazati na određen broj bogumilskih grobanskih kapela, odnosno kripti, čiji su se tragovi i danas sačuvali.

Ovdje spada mauzolej tepčije Batala na vrhu jednog brda nedaleko od Gornjeg Turbeta. Batalo, darovatelj poznatog evanđelja starcu Radinu, sigurno Je bio bogumil (“mnogo slavan dobrim krstijam”). Njegova grobnica, koju je bliže opisao dr. Ćiro Truhelka, predstavljala je malu četvrtastu zgradu. Bili su sačuvani tragovi zidina, trijema, stepenica koje su vodile u unutrašnjost, stećak pod kojim je bila ozidana i oblijepljena donja i gornja raka sa kamenim lijesom te kameni potporanj na kome je stajao uklesan natpis; oko mauzoleja bilo je duguljasto dvo rište, opasano Iskopanim jarkom. Ovo bi bez sumnje bio jedan od “hramova” kakav je imao pred očima gost Radin u svojoj oporuci od 5. Januara 1466. godine.

Sličan “hram” kao da se nalazio i na jednom bogumilskom grobu u Ustikolini. Prema zabllješci Mirona viteza Zarzyckog u Ustikolini su radnici “prigodom gradnje nove ceste” našli u zemlji “grob sa zidanim svodom, a u njemu ljudske kosti”.

Da su bosanski bogumili molili nad grobovima pokazuje i opstojnost njihovih hypogaeuma (podzemnih grobnih zgrada).

Ovdje prvenstveno dolazi u obzir ćelija u živoj stijeni blizu Čengića kule u Rataju i tzv. katakombe u Jajcu, također u živoj stijeni.

U ćeliji Jusufa Asarije ili Žutog Jusufa u Rataju pronađen je natpis u bosančici iz 1492. (Radoja ili Radonja), a u tursko doba služila je kao tekija, na koju se nadovezivala i džamija.

Opsegom mnogo zamašnlije tzv. katakombe u Jajcu vjerojatno su bile namijenjene za grobnicu bogumila Hrvoja Vukčića i njegove porodice, ali kao da su ipak starije od Hrvoja, iako oštri gotički luk arkosola – slično kao i kod hypogaeuma u Rataju – upućuje na Hrvojevo doba.

Sa stanovišta ovdje postavljenog problema značajna je i pojava bogomolja pod vedrim, nebom, situiranih na nekropolama u selima Jasenik kod Avtovca, Nadinićima kod Gacka, Zakuku kod Ljubinja i još na nizu lozdliteta. Analogije ne postoje nigdje ni u pravoslavnom ni u katoličkom susjedstvu, pa ima najviše opravdanja ove bogomolje pripisati bogumilima, napose za to što su bosanski bogumili koncipirali ideju o hramovima u grobljima.

Nije isključeno da i poznati obelisk iz Zgošće simbolizira grobljansku kapelu.

Na kraju, kao da su izvjesne grobljanske kapele služile kao podloga za izgradnju nekih poznijih crkava. Zanimljivo je da u jednoj muslimanskoj narodnoj pjesmi (Erlangenski rukopis, pjesma br. 66) imamo, suprotno islamskoj doktrini, motiv o izgradnji. džamije na grobu.

Na osnovu svega ovoga smatramo da nema sumnje da su bosanski bogumili, za razliku od nekih drugih srodnih sljedbi, održavali molitve na grobovima. Vrlo je vjerojatno da su obavljali i kišne molitve, kada se zna da su ove molitve bile raširene i kod manihejaca. Nadalje ima osnove pretpostavci da su obavljanje molitvi na grobovima, koje je inače rasprostranjeno kod svih naroda, bosanski bogumili preuzeli iz stare slavenske baštine. Štaviše, Ante Škobalj s jednom dobrom argumentacijom temelji i postanak stećaka na staroslavenskoj tradiciji, kultu vrhunaca i obrednih gomila.

Na bogumilskim molitvištima ili u njihovu neposrednom produžetku, na mjestima gdje su situirana groblja prvih islamiziranih Bošnjaka, također su se održavale molitve, takoreći sve do dana današnjeg,

Radi se o tome da muslimansko stanovništvo, prije svega u selima na gotovo cjelokupnom području između rijeka Bosne i Drine obavlja molitve za kišu, najčešće u određeni utorak poslije Jurjeva, I to na samim grobovima sa stećcima, odnosno njihovu nastavku, na starim muslimanskim grobljima.

Stoji činjenica da i islam poznaje obavljanje kišnih dova, pa kao da se to ne protivi ni nazorima ortodoksije, a također se u islam infiltrirao i kult mrtvih. Međutim, okolnost da se molitve (dove) faktički obavljaju izvorno na bogumilskim grobljima, na koja su se muslimanska groblja samo prostorno nadovezala, neovisno od toga što danas o tome nedostaje svijest, govori da se ovdje ne radi o islamskoj tradiciji. S obzirom na to da su upravo pristaše Crkve bosanske molili na grobovima, pa se na tim istim grobovima ili u njihovu neposrednom susjedstvu konstituisala “dovišta” očito je da to indicira na bogumilske tradicije.

Polazeći od toga da su dovišta izvorno bogumilska, a onda se uklopila u religiozni sistem bosanskog islama, mora se uzeti, da se u toku vremena njihov bogumilski značaj gubio prevladavao islamski, tako da su razumljiva veća ili manja odstupanja od prvobitnog bogumilskog koncepta, prije svega u pogledu lokacije. Zato ima i dovišta koja su uspostavljena neovisno od starih nekropola, pa se vežu uz stara muslimanska groblja, džamije i sl.

Na održavanje kišnih dova na bosanskim srednjovjekovnim nekropolama, prvi su u nauci upozorili Veljko Palavestra i Mario Petrić u radu “Srednjovjekovni nadgrobni spomenici u Žepi” (Radovi Naučnog društva BiH, knj. XXIV, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, knj. 8, Sarajevo 1964, str. 176-177), iako se nisu tim povodom upuštali u bližu analizu pojave. Palavestra i Petrić navode slijedeće: “Zanimljivo je da su, ne tako davno, u Žepi održavane dove (molitve) za kišu, a stara je tradicija bila da ophod naroda, sa hodžom na čelu, krene od žepske džamije prema groblju na Tuležu, gdje se održi prva molitva, odakle se krene prema groblju na Podbrdalju u Krnjićima. Na svim navedenim lokalitetima, pored muslimanskog groblja, postoje i ostaci srednjevjekovnih nekropola.”

Analogno Žepi, na prostoru sjeverno od Romanije, na području Rogatice, Sprečanske doline i Majevice, nabrojena su 24 takva dovišta. Zanimljivo je da se kišne dove na ovom području obavljaju bez obzira na to da li je proljeće pojedine godine sušno ili kišno. Dove su se držale obligatno utorkom; to ima apotropejsko značenje.

Još bi trebalo da se spomenu molitvišta u pećinama, od kojih su najčuvenija Ajvatovica kod Prusca, Brateljevići kod Kladnja i Kuhija Iznad sela Ribića kod Ostrošca. Nije, međutim, Jasno da li je ovdje u pitanju bogumilski ili eventualno Mitrasov kult. S druge strane, i u islamskim zemijama neke su pećine poznate kao kultna mjesta (upor. Henri Basset, Le culte des grottes au Maroc, Aleger 1920). U prilog bogumilskoj provenijenciji govorilo bi to što su i Ratajska ćelija i katakombe u Jajcu zapravo pećine, a postoji i analogija u obredima sa drugim dovištima (molitvištima).

Ajvatovica, odnosno Ajvaz-dedina stijena, bilo je najpoznatije dovište u Bosni i Hercegovini. Tu su se sedmog ponedjeljka (dakle izuzetak, nije utorak) iza Jurjeva okupljale organizovano u povorkama pod bajracima iz pojedinih mjesta desetine hiljada ljudi. Po tradiciji je Ajvaz-dedo izgradio vodovod za Prusac i proveo ga kroz tu stijenu, koja se raspukla, pa je tu locirano dovište, dok se Ajvaz-dedino turbe nalazi u Pruscu, 6 km udaljeno od pećine. Ovaj starodrevni običaj ukinut je 1947. godine.

Brateljevićka pećina, 6 km od Kladnja, ima jedan bunar i humak, nalik na grob. Po legendi je tu zakopana neka djevojka, koja se na jednom sijelu, pokazujući se odvažnom, opkladila da će otići u pećinu na bunar i tamo se napiti i zahvatiti vode. Legenda dalje glasi da je djevojka zaista otišla na bunar i kada je zahvatila vodu, zapelo joj je vreteno i od straha ostade mrtva, pa je tu i zakopaše. Dova se obavljala na posljednjem platou pećine. Tom su se prilikom priređivale igre s narodnim veseljem.

Pred pećinom Kuhijom molilo se za velikih suša za kišu.

Kada je riječ o predislamskim ostacima treba konstatovati da su bosanskim Muslimanima bile dobro poznate sve svetkovine koje su proslavljali njihovi pravoslavni i katolički zemljaci. Ravnalo se po starom kalendaru (jer se reforma kalendara pape Grgura XIII godine 1582. mogla odnositi samo na katolike, a u Bosni je uvedena istom 1631. godine). Katolici su se u računanju vremena počevši od 1631. izdvojili u proslavljanju svetkovina, koje su nekada na jednak način računali i pravoslavni, i katolici, i muslimani, a ranije i bogumili.

Kako je hidžretski kalendar bio nepodesan za poljske radove, kao I uopće za praćenje godišnjeg doba, to su Muslimani i u svoje kalendare unosili pored hidžretskog računanja još i računanje po kršćanskim svetkovinama. Štaviše, neke od ovih svetkovina Muslimani su i proslavljali, ali odmah valja naglasiti, da su te svetkovine samo po formi kršćanske. Naročito se proslavljao Jurjev i Aliđun (llin-dan). Svetkovanje Jurjeva povezano je s mnogim radnjama apotropejskog i divinacionog obilježja još iz slavenske starine. Staroslavenske paganske tradicije, povezane s kultom sunca, gromova i kiše, došle su naročito do izražaja u muslimanskim svetkovanjima Aliđuna. Narodni teferičl i dove održavane su na Aliđun često na visovima. Simbolika Allduna kod Muslimana je i u tome, što se Aliđun povezivao s Islamizacijom. Popularnom uzrečicom “Do podne llija, od podne Alija” želilo se da ukaže na predislamsko porijeklo bosanskih Muslimana, ali I da se nađe opravdanje za svetkovanje Aliđuna.

Staroslavensko-bogumilsko-islamski sinkretizam vidljivo se ispoljio i u kultu vrhova. Taj se kult istina javlja u mnogih naroda. U nauci je ostalo gotovo nezapaženo da je iz paganske religlje Slavena dopro preko bogumilstva u bosanski islam.

Na tu pojavu skrenuo je pažnju dr Ivo Pilar u svome radu “O dualizmu u vjeri starih Slovjena” (Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb 1931). Upozorio je da su Muslimani u Kladnju i okolini prvog utorka iza Aliđuna svake godine obavljali dovu na vrhu planine Konjuh. Štaviše, drugi naziv za Konjuh bio je po ovim dovama Dovište. Narod je iz okolnih sela dolazio uoči onoga dana pred večer na dovište i prenoćio na vrhu; prije izlaza sunca klanjao se sabah, a pred podne je imam održao vaz (propovijed) i dovu (molitvu).

Za planinu Konjuh Pilar je iznio argumentaciju da je bila staroslavensko svetište, posvećeno Svetovidu (Peiskerove tzv. “konjske gore”). Po svoj prilici tamo se na podlozi ranijih staroslavenskih i bogumilskih tradicija nastavilo obavljanje molitvi i u islamsko doba, i to, što je također karakteristično, u prvi utorak iza Aliđuna-INlindana. Ne treba posebno objašnjavati da je u kršćansko doba supstrat bogu sunca nađen u svetom Iliji (Aliđun), dok je utorak kod Južnih Slavena važio kao tzv. varovni dan, pa se u taj dan, da bi se otklonile zle sile, molilo i vračalo.

Jedan od islamiziranih planinskih vrhova, na kojem se kult također obavljao uz Aliđun (Ilindan) bio je – kako se čini – i sarajevski Trebević. Naziv mu podsjeća na Trebište, staroslavenski žrtvenik, a i situliran je prema Peisker-Pilarovom scenariju koji vrijedi za slavenska svetišta. Vrh Trebevića naziva se Sofe, pa se može uzeti da se pod Sofama ima podrazumijevati prostor za klanjanje kao i u džamijama, gdje se pod sofama smatra popođeni dio s jedne i s druge strane od ulaza u džamiju na kome se klanja ako nema dovoljno mjesta u samoj džamiji. “Još i dan danas” – pisao Je 1900. Nikola Gržetić – “idu starci na Trebević planinu uoči Ilinjdana te provedu tamo uz jelo i piće cielu noć do izlazka sunca.”

Sličnu ulogu kao Trebević kao da je imalo i molitvište na vrhu planine Treskavice, koje se prozvalo Ćabenske stijene. Tu se ranije raspoznavao i mihrab (ovalno uđubljenje u zidu džamije, gdje imam predvodi molitvom, analogno oltaru), napravljen od kamena. Malo niže Ćabenskih stijena nalazi se Djevojačka stijena (po Peisker-Pilaru lokaliteti kao što je ovaj, pa Djevin skok, Skočidjevojka i sl. potjecali bi od “daeva”, koja je u zoroastrovskom vjerovanju označavala zloduha). Na Prezidi (koja obilježava granicu sa HumHacima) nalazi se voda, tako da su lijevo od nje Ćabenske stijene, a desno Djevojačka stijena, dakle sve po scenariju staroslavenskog molitvišta.

Da nazivi planinskih vrhova, kao što su Dovište, Sofe, Ćabenske stijene nisu nikakva slučajnost pokazuje i to da se vrh planine Visočice (1974 m) naziva Džamija. Karakterlstično je da je džamija situirana lijevo od vododerine zvane Suho jezero (a Pilar je pokazao da i vododerine u slavenskoj dualističkoj mitologiji vrše ulogu koju imaju tekućice).

Na ovim planinskim vrhovima doista su se obavljale molitve, kao što je to nadalje bio slučaj i sa planinom Klek, ogrankom Jahorine, gdje se na samom vrhu {poviše sela Kamenice) kolektivno klanjalo u slučajevima kada se željelo da padne kiša.

Na sličan način važili bi kao drevna kultna mjesta planinski vrhovi u vareškoj općini, Hum, Budoželjska i Selečka planina. Ovdje bi centralno kultno mjesto pripadalo džamiji u Karićima, napravljenoj isključivo od drveta s mnogo interesantnih rezbarija u narodnom stilu, kojoj je osnivač neki Hajdar hodža (XVIII vijek). U bližoj i daljoj okolini džamije uopće nema muslimanskog stanovništva (selo je sada nastanjeno Srbima), koje iz daljih sela dolazi u džamiju na tzv. kišne dove. Prema ranijem ritualu (koji je iza prvog svjetskog rata nešto modificiran) počinjalo se s odlaskom u džamiju peti utorak po Jurjevu. U džamiju se odlazilo još dva slijedeća utorka, a onda se idućih utoraka išlo prvo na brdo Hum, a zatim na Budoželjsku planinu te na Selečku planinu. Završavalo se sedmog, odnosno po Jurjevu dvanaestog utorka, i to hatnom u džamiji. Zanimljivo je da je obredni pravac na relaciji Hum (sjeverno), Budoželjska planina (zapadno) i Selečka planina (jugo-istočno) orijentiran prema prividnom kretanju sunca, s lijeva na desno, suprotno islamskom shvaćanju koje daje prednost desnoj strani.

Odlomak iz knjige: Grupa autora, Islam i muslimani u Bosni i Hercegovini, El-Kalem, Sarajevo, 1991, str. 81-89.

Priredio: Resul Mehmedović (Dialogos)