Šta su ekstraktivne i inkluzivne političke institucije i zbog čega su bitne
Sve ekonomske institucije proizvod su društva. Institucije u Sjevernoj Koreji, na primjer, građanima su nametnuli komunisti koji su četrdesetih godina dvadesetog vijeka preuzeli vlast u toj zemlji, dok su institucije u Latinskoj Americi nametnuli španski konkistadori. Institucije u Južnoj Koreji sasvim su drugačije nego u Sjevernoj Koreji jer su odluke o organizaciji društva donosili drugi ljudi koji su imali drugačije interese i ciljeve. Drugim riječima, Južna Koreja vodila je drugačiji politički život.
Politički život je proces u kome se društvo opredjeljuje za pravila koja će ga uređivati. Institucije ne mogu ostati van domena političkog života zbog jednostavnog razloga – dok inkluzivne institucije mogu biti dobre za ekonomski napredak jedne zemlje, dotle nekim ljudima ili grupama, kao što su elita Komunističke partije u Sjevernoj Koreji i plantažeri šećerne trske na kolonijalnom Barbadosu, mnogo više odgovaraju ekstraktivne institucije. U slučaju sukoba oko institucija njegov ishod će odlučiti to koji će ljudi ili grupa pobijediti u političkoj igri – ko će dobiti veću podršku, obezbijediti dodatne resurse i sklopiti efikasnije saveze. Ukratko, pobjednik zavisi od raspodjele političke moći u društvu.
Političke insrttucije u društvu ključni su činilac u pogledu ishoda te igre. One su pravila koja upravljaju podsticajima u političkom životu. One određuju način izbora vlasti i za šta je koji dio vlasti nadležan.
Političke institucije određuju ko ima vlast u društvu i za šta će se ta vlast koristiti. Kada je raspodjela vlasti uska i bez ograničenja, političke institucije su apsolutističke, kao u apsolutističkim monarhijama koje su u dugom historijskom periodu bile na vlasti širom svijeta. U uslovima apsolutističkih političkih institucija, poput onih u Sjevernoj Koreji i u kolonijalnoj Latinskoj Americi, oni koji posjeduju vlast mogu uspostaviti ekonomske institucije koje će im omogućavati bogaćenje i uvećavati njihovu moć na račun društva. Nasuprot tome, pluralističke su one političke institucije čija je moć u društvu široko raspoređena i podlježe ograničenjima. Umjesto da je koncentrisanja u jednoj osobi ili maloj grupi, politička moć pripada široj koaliciji ili različitim grupama.
Između pluralizma i inkluzivnih ekonomskih institucija očigledno postoji bliska veza. Ali ključ za razumijevanje zašto Južna Koreja i Sjedinjene Države imaju inkluzivne ekonomske institucije nisu samo njihove pluralističke političke institucije, već i u dovoljnoj mjeri centralizovane i snažne države. Izrazita suprotnost njima je istočnoafrička zemlja Somalija. Kao što ćemo kasnije u ovoj knjizi vidjeti, politička moć u Somaliji već dugo je široko raspoređena – gotovo pluralistička. U njoj nema, u stvari, prave vlasti koja kontroliše ili kažnjava ono što ljudi čine. Društvo je izdijeljeno u dubokoantagonističke klanove među kojima dominacija nije moguća. Vlast jednog klana ograničava jedino oružje drugog. Takva raspodjela vlasti ne vodi ka stvaranju inkluzivnih institucija, već ka haosu, a ta situacija proizlazi iz činjenice da u somalijskoj državi nema nikakve političke ni administrativne centralizacije i da je ona nemoćna da održava i minimum pravnog poretka neophodnog za obavljanje ekonomskih aktivnosti, trgovine, pa i za osnovnu bezbjednost građana.
Maks Veber, koga smo pomenuli u prethodnom poglavlju, dao je najpoznatiju i najšire prihvaćenu definiciju države poistovijetivši je sa monopolom legitimnog nasilja u društvu. Bez takvog monopola i određenog nivoa centralizacije koji on podrazumijeva, država ne može da vrši ulogu onoga ko obezbjeđuje pravni poredak, a još manje da obezbjeđuje javne usluge i podstiče i reguliše ekonomske aktivnosti. Kada država ne uspije da ostvari ni minimum političke centralizacije, društvo prije ili kasnije zapada u haos, kao što se to dogodilo u Somaliji.
Političke institucije koje su u dovoljnoj mjeri centralizovane i pluralističke zvat ćemo inkluzivnim, dok ćemo one koje ne ispunjavaju bilo koji od ta dva uslova zvati ekstraktivnim.
Između ekonomskih i političkih institucija postoji jaka sinergija. Ekstraktivne političke institucije koncentrišu vlast u rukama malobrojne elite uz veoma mala ograničenja. Ta elita potom često uspostavalja takve ekonomske institucije koje joj omogućuju ekstrakciju resursa od ostalih dijelova društva. Tako su ekstraktivne ekonomske institucije prirodna posljedica ekstraktivnih političkih institucija. U stvari, sam njihov opstanak zavisi od postojanja ekstraktivnih političkih institucija. Inkluzivne političke institucije, kojima je vlast široko raspodijeljena, obično iskorjenjuju ekonomske institucije koje vrše eksproprijaciju resursa masa, postavljaju barijere ulasku na tržište i funkcionisanje tržišta usmjeravaju u korist malog broja ljudi.
Na Barbadosu, na primjer, sistem plantaža zasnovan na eksploataciji robova ne bi mogao da opstane bez političkih institucija koje su robovima zabranjivale učešće u političkom procesu i potpuno ih isključivale iz njega. Ekonomski sistem u Sjevernoj Koreji, kojim se milioni ljudi osiromašuju u korist malobrojne komunističke elite, također bi bio nezamisliv bez potpune političke dominacije Komunističke partije.
Sinergetski odnos ekstraktivnih ekonomskih i političkih institucija ima snažno povratno svojstvo: političke institucije omogućuju elitama koje imaju političku moć da uspostavljaju ekonomske institucije s malim ograničenjima i slabom opozicijom. Omogućuju im i da odlučuju o budućim političkim institucijama i njihovom razvoju. Zauzvrat, ekstraktivne ekonomske institucije obogaćuju te elite koje ekonomsko bogatstvo i moć koriste za učvršćivanje svoje političke dominacije. Na Barbadosu i u Latinskoj Americi, na primjer, kolonisti su koristili svoju političku moć kako bi nametnuli ekonomske institucije koje su im donosile ogromno bogatstvo na štetu ostalog stanovništva. Resursi koji su stvarani zahvaljujući tim ekonomskim institucijama omogućavali su elitama da jačaju vojsku i snage bezbjednosti za odbranu svog apsolutističkog monopola na političku moć. To, prirodno, dovodi do međusobne podrške ekstraktivnih političkih i ekonomskih institucija koja iskazuje tendenciju da bude trajna.
Time se ne iscrpljuju posljedice sinergije ekstraktivnih ekonomskih i političkih institucija. Kada u uslovima ekstraktivnih političkih institucija postojeće elite budu izložene izazovima i na tržištu se pojave novi akteri, mala ograničenja će se odnositi i na njih. Stoga i oni imaju podsticaje da održavaju takve političke i stvaraju slične ekonomske intstitucije, kao što su krajem devetnaestog vijeka u Meksiku učinili Porfirio Dijaz i elita oko njega.
Inkluzivne ekonomske institucije pak nastaju na temeljima koje polažu inkluzivne političke institucije širokom raspodjelom vlasti u društvu i ograničavanjem proizvoljnosti njegovog vršenja. Takve političke institucije također otežavaju drugima uzurpaciju vlasti i podrivanje temelja inkluzivnih institucija. Oni koji drže političku moć ne mogu je lahko koristiti za uspostavljanje ekstraktivnih ekonomskih institucija u svoju korist. Inkluzivne ekonomske institucije pak stvaraju ravnomjernu raspodelu resursa i omogućuju trajnost inkluzivnih političkih institucija.
Nije bila slučajnost što je Skupština, nakon što je 1618. kompanija Virdžinija podijelila zemljište i oslobodila strogih ugovora koloniste koje je do tada izlagala prisili, već naredne godine tim kolonistima omogućila da sami vladaju sobom. Kolonisti, koji su iskusili nastojanja kompanije Virdžinija da vrši prisilu, ne bi imali povjerenja u ekonomska prava bez političkih. Niti bi te privrede bile stabilne i trajne. U stvari, kombinacije ekstraktivnih i inkluzivnih institucija gotovo uvijek su nestabilne. Tamo gdje postoje inkluzivne političke institucije, ekstraktivne ekonomske institucije ne mogu dugo opstati, kao što se vidi na primjeru Barbadosa.
Slično tome, ne može se očekivati da inkluzivne ekonomske institucije daju podršku ekstraktivnim političkim institucijama niti pak da ove podržavaju njih. Ili će se one same pretvoriti u ekstraktivne ekonomske institucije na korist onih malobrojnih koji drže vlast ili će ekonomska dinamika koju one stvaraju destabilizovati ekstraktivne političke institucije i utrti put nastanku inkluzivnih političkih institucija. Uz to, inkluzivne ekonomske institucije obično umanjuju koristi koje elita izvlači iz vladanja ekstraktivnim političkim institucijama jer se te institucije suočavaju s konkurencijom na tržištu i bivaju ograničene ugovorima i svojinskim pravima ostalih članova društva.
Odlomak iz djela: Daron Acemoglu; James A. Robinson, Zašto narodi propadaju, str. 92-96.
Priredio: Resul Mehmedović