Umjetnička cenzura u Jugoslaviji

Umjetnost ima veliki uticaj na formiranje svijesti; prije svega književnost i film, a nakon njih dolazi muzika i ostale umjetnosti. Međutim, takav uticaj umjetnosti na svijest ljudi uglavnom ne odgovara političkim vladarima, jer umjetnost često sadrži kritiku, kao i korijene nekih novih ideja, konceptualno različitih od u tom momentu vladajućeg sistema vrijednosti. Takođe, umjetnost sa sobom nosi duh slobode, štafetu koja ima cilj da dopre do svakog čovjeka i povede ga na put slobode.

Taj put ka slobodi je zastrt raznim preprekama, i dostizanje cilja u ovoj tri zavisi od volje ljudi kao i od jačine prepreka koje sprečavaju umjetnost da dopre do svog krajnjeg cilja. Upravo su te prepreke, iz današnje perspektive spunim pravom možemo reći, bile najjače u doba socijalizma na prostorima bivše Jugoslavije. Taj zid, zvani cenzura (ako pitate komuniste to je bio “nadzor nad kulturom”) srušio je mnoge umjetnike koji su pokušali prenijeti poruku slobodnog duha. Tek nekolicina njih je bila jača od institucije cenzure i visprenim potezima zaobilazila istu.

Čega su se bojali komunisti? Prije svega intelektualaca, koji su nosili nove ideje kojima bi “kvarili” komunističku omladinu i podrivali državu pozivajući na bunt, a kojih je bilo veoma mnogo u tadašnjim umjetničkim krugovima. Komunistima su, u stvari, odgovarali intelektualci koji ćute i zaboravljaju, svi ostali su bili neprijatelji države. Ako uzmemo u obzir to da je svako umjetničko djelo produkt umjetnikovog pogleda na svijet, njegove ideologije; da to djelo za umjetnika predstavlja oružje političke borbe, pa čak i jedno umjetničko djelo samo može biti čitava jedna ideologija, onda umjetnost za političku elitu predstavlja “mač sa dvije oštrice”.

Ako je umjetnost na strani vladajuće elite, onda je, prema njihovim tvrdnjama, treba njegovati. A ako je u rukama protivnika, treba je uništiti. E to je bio krajnji cilj komunista: uništiti umjetnost kao takvu, i stvoriti socijalističku umjetnost čiji će cilj biti veličanje komunizma, kao i ratnih podviga “slobodarskog” pokreta zvanog Komunistička partija Jugoslavije.

Na koje sve načine su komunisti rušili umjetnost? Prije svega cenzurom. Kada govorimo o cenzuri razlikujemo tri vida cenzure: partijsko-državnu, sudsko-policijsku i tzv „samoupravnu“ cenzuru. Poslednji vid cenzure je veliki izum komunista, ali o tome ćemo malo kasnije. Putem cenzure zabranjivana su sva umjetnička djela za koje se smatralo da govore protiv socijalizma i njegovog sistema vrijednosti; sva djela koja su, makar između redova, sadržala protestnu notu upućenu režimu.

Cenzurisanje djela se ponekad vršilo posrednički – putem suda, odnosno revizorska komisija (pred čija čula je moralo doći svako umjetničko djelo, obično sastavljena od dobrih partijskih vojnika, koji se baš i nisu mogli pohvaliti dobrim poznavanjem umjetnosti) je svoje izvještaje slala u sud, koji bi kasnije pokretao sudski postupak protiv autora, ali to je uglavnom bio metod rezervisan za one “najbučnije”; a nekada bi cenzura se vršila neposredno, odnosno komisija bi na licu mjesta zabranjivala određeno umjetničko ostvarenje, tačnije “bunkerisala” ga do daljnjeg. Sa druge strane, komunizam je stvarao svoju umjetnost – stvorili su čitavu jednu koloniju umjetnika čiji je cilj bio veličanje komunizma.

Ti umjetnici upravo pripadaju krugu gore pomenutih intelektualaca koji zaboravljaju i ćute. Oni su i nosioci samoupravne cenzure, koja je ujedno i najefikasniji vid cenzurisanja, učestvujući u raznim savjetima i komisijama iz oblasti kulture i umjetnosti, mada među njima je bilo mnogo korumpiranih i manje sposobnih umjetnika, kojima dugujemo zahvalnost za najveća, prije svega filmska, ostvarenja i kritičke osvrte iz tog perioda. Oni su stvarali djela koji nisu smjela prikazivati realno stanje u društvu i svakodnevnici, već su ona mahom predstavljala raskoš i sjaj, odnosno u formi realizma su predstavljali poželjnu stvarnost, onako kako je vidi partijski vrh, odnosno onako kako partijski vrh želi da građani vide istu. Upravo je to bio i cilj socijalističke umjetnosti: potpuna indoktrinacija društva, i mora se priznati da nisu bili tako daleko od cilja. Elem, da se vratimo onim umjetnicima koji su se “sjećali i nisu ćutali”.

Kao što je već navedeno, oni najbučniji su završavali pred sudom i u zatvorima, a oni manje bučni, sa latetnim i visprenim porukama obavijenim u uniforme komunizma, su se nekako “provlačili” i izbjegavali zatvor, ali su njihova djela uglavnom završavala u bunkerima, daleko od očiju javnosti. Kasnije je komunizam liberalizovao svoj stav prema kritički osvrnutoj umjetnosti, pa su umjetnici manje završavali u zatvorima, djela manje u bunkerima, dok su im uglavnom tražili da izbace ili preprave neki dio svog djela, za koji komisija smatra da je uperen protiv komunizma.

Takva “liberalizacija” je dovela do toga da su neka djela stvorena šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka, prvi put u originalu izvedena tek par godina nakon Titove smrti. Bilo je i umjetnika koji su odolijevali cenzuri na raznorazne načine, pa tako je pjesma od Bijelog Dugmeta “Pljuni i zapjevaj moja Jugoslavijo” samim čudom preživjela cenzuru, odnosno u originalu pjesma sadrži intoniranje tadašnje državne himne “Hej Sloveni”, i komisija je jedino tražila da se himna izbaci iz kompozicije, a ostatak je objavljen čitav, iako sam tekst sadrži niz kritičkih osvrta na komunizam, kao što su stihovi: “…ovde kome ne porastu zubi, ej kukala mu mati, ovdje nikad neće čopor naći ko ne nauči urlati“, kao i stih „Ovaj hljeb evo lomim, moja Jugoslavijo, za tebe i bolje dane…”. Takođe, pjesma VIS Idola “Maljčiki” je, iako je predstavljala parodiju na socijalističke ideale, dozvoljena i emitovana na televizijama i radijima u bivšoj Jugoslaviji, ali je sa druge strane izazvala veliku buru u spoljnopolitičkim vodama, pa je tako ambasada SSSR-a poslala protestnu notu Komunističkoj partiji zbog objavljivanja ove pjesme.

Sa druge strane, momentalno su zabranjene pjesme: “Poljska u mome srcu” od Azre, “Član mafije” od Riblje Čorbe, i niz drugih koje su direktno upućivale kritiku i pozivale na bunt protiv sistema. Kada govorimo o filmovima koji su bili zabranjivani, na prvom mjestu se izdvaja film “Grad” u režiji Živojina Pavlovića, Kokana Rakonjca i Marka Babca, koji i jedini bio sudski zabranjen, zbog prikazivanja drugačije stvarnosti čiji su nosioci homoseksualac, prostitutka i kapitalista kao direktor preduzeća. Takođe, na vrhu liste zabranjenih filmova se nalaze i filmovi: “Jutro” režisera Puriše Djordjevića i “Rani radovi” Želimira Žilnika, koji je kasnije doživio međunarodna priznanja i slavu za ovaj film.

Cenzura je uvijek bila prisutna i uvijek će biti, samo je u komunizmu bila najjasnija i najbesmislenija. Cenzuru imamo i danas, imali smo je i juče, a sve su prilike da ćemo je imati i sjutra, samo u nekim drugim oblicima; kao što danas cenzura ima drugačiji oblik u odnosu na period bivše Jugoslavije, pa se s pravom može reći da je danas na snazi partijsko-državni vid cenzure, koji predvodi horda umjetnika u predstavi režiranoj od strane vladajućih partija na prostorima Balkana.

Izvor: Vjesnik Slobode