Zvornik u starom i srednjem vijeku

Prostor na kome se nalazi Zvornik bio je pokriven ljudskim nastambama još od davnih vremena. O tome svjedoče i razni ostaci materijalne kulture. Prirodni i klimatski uslovi pružali su brojne pogodnosti za život ljudi “na ovom prostoru: na jednoj strani otvorena plodna nizija, na drugoj planine bogate šumom, rudom i divljači, a na trećoj bistra i snažna rijeka bogata ribom i pogodna za plovidbu.

Bogata i burna je istorija Zvornika. Zbog svog geostrateškog značaja uvijek je bio na vjetrometini.’ Za njega su se stalno otimali domaći i strani zavojevači. Zato je u svojoj dugogodišnjoj istoriji često mijenjao gospodare. Bio je u sastavu Rimske imperije, Franačke države, Bizantije, Mađarske, srednjevjekovne Bosne, Srpske despotovine, te Osmanskog i Austro-Ugarskog carstva. Svi su oni iza sebe ostavili materijalne i pisane tragove značajne za praćenje istorijskog razvoja ovog jednog od najstarijih gradova u Bosni i Hercegovini pa i u Evropi.

Stari vijek

Najstariji poznati stanovnici u zvorničkom kraju, prema istorijskim izvorima, bili su Skordisci, narod keltskog porijekla.

Početkom prvog vijeka nove ere Balkansko poluostrvo ušlo je u sastav Rimske imperije, kada je uspostavljena rimska vlast i na ovim prostorima. Dokazano je da su Skordisci prihvatili novu vlast i da su joj kasnije pomagali u gušenju ustanaka što su ih vodili Iliri protiv Rimljana.

Na području Zvornika do sada nisu ustanovljeni tragovi rimskih nastambi, dok su rimski tragovi u njegovoj okolini vrlo brojni. Na teritoriji grada nađen je samo rimski natpis iz III vijeka. Na Diviču, na stijeni Ograda, gdje je danas hotel “Vidikovac”, pred Drugi svjetski rat otkrivena je rimska utvrda koja se sastojala od tornja za osmatranje i zgrade za smještaj straže. Ovdje je pronađen i žrtvenik (lOM COHORTALI) koji potvrđuje daje tu boravilo odjeljenje neke rimske kohorte (straže) koja je obezbjeđivala put kroz Zvornik.

Teritorija Zvornika ležala je u rimsko doba na vrlo važnoj saobraćajnici koja je vezivala rudnike u Srebrenici (Domaviji) sa važnim rimskim centrom Sirmiumom (Sremska Mitrovica) u kome je bila kovačnica novca, a izvjesno vrijeme i rezidencija careva. Ostaci ove rimske ceste uz Drinu nadjeni su sjeverno od Bratunca, zatim kod Voljevice i najzad sjeverno od Zvornika izmedju Branjeva i Šepka u dužini od tri kilometra.

Jedno od do sada najbogatijih rimskih nalazišta je u selu Dardagani, uz put Zvornik- Sapna. Godine 1960. u kamenolomu “Sige” nadjeni su tragovi ranijeg rimskog kamenoloma. Ovdje su nadjeni komadi keramike, tri rimska sarkofaga, četiri novčića i jedan kasnoantički grob iz IV vijeka. Najvrijedniji nalaz sa ovog mjesta je spomenik Mitrinog kulta.’

Rimski tragovi pokazuju da je kraj oko Zvornika bio gusto naseljen i da je rimskim utvrdama bio dobro zaštićen. Kako ovaj kraj nije dovoljno arheološki obrad jen i istražen, nije još moguće odrediti rimski administrativni centar kojem je pripadao Zvornik sa okolinom, niti daje na ovom prostoru postojalo naselje.

Iako je zvornički kraj nekoliko stoljeća bio pod rimskom upravom, smatra se da romanizacija ovog kraja nije uspjela uhvatiti dubljeg korijena.

U doba velike seobe naroda u V i VI vijeku na ovim prostorima izmjenjuju se vlasti Zapadnog i Istočnog rimskog carstva. Po svoj prilici, slovenska plemena su došla u ove krajeve u drugoj polovini VI i prvoj polovini VII vijeka. Mada u Zvorniku i njegovoj okolini nije do sada pronađeno ranoslovensko naselje, postoje indicije da je ono, ipak, tu postojalo.

Srednji vijek

Po doseljenju Slovena u ove krajeve ovdje se izmjenjuju slovenski, franački, bizantijski i mađarski gospodari. Godine 1153. njih zauzimaju Mađari u borbi protiv Bizantije i drže ih sa prekidima sve do osmanlijskog doba. U međuvremenu spominju se vladari ovih krajeva: Radoslav Mihajlović, neki Henrik, srpski kralj Dragutin, Šubašići, Stevan Kotromanić, kralj Tvrtko I, despot Đurađ Branković. Od 1389. godine zna se za porodicu Zlatonosovića, koja se često pominje u vezi sa Zvornikom, te se može sa dosta sigurnosti pretpostaviti da su oni u to vrijeme bili njegovi gospodari. Od Zlatonosovića pominju se vojvoda Vukmir i knez Vukašin. Za njihova života ovi krajevi često mijenjaju gospodare – Mađarsku, Bosnu, Srbiju.

Godine 1432-1433. dolazi do sukoba izmedu kralja Tvrtka II i despota Đurađa. Đurđ potpomognut Zlatonosovićima izvojevao je pobjedu i zauzeo oblast Zlatonosovića od kada se naziva gospodarom Usore i Zvornika. Iz vremena držanja Zvornika od strane despota Đurđa očuvala se nekoliko legendi o “Prokletoj Jerini”, njegovoj ženi, bizantijskoj princezi, koja nije bila omiljena u narodu, te je u predanju ostala kao zavodnica, ubica i zulumćar. Njoj se, čak, pripisuje i podizanje starog zvorničkog grada. Priča se da je Jerina, gradeći zvornički grad, naredila da se kamen za gradnju dovlači čak iz majdana kod sela Vilčevići u brdu Rudniku (12 kilometara zračne linije od Zvornika) i da se kamen dodavao iz ruke u ruku od majdana do grada. U sastavu Despotovine Zvornik je ostao do 1459. godine, kada ponovo ulazi u sastav Bosanske države. Osmanlije su ga, najvjerovatnije, zauzele 1460. godine, istovremeno sa Srebrenicom i Usorom, znači tri godine prije konačnog pada Bosne (1463.).

Zvornik se prvi put pominje u jednom dubrovačkom dokumentu 21. maja 1410. godine i to pod imenom Zvonik, a 1519. godine pod sadašnjim nazivom Zvornik.” Zvornički stari grad (tvrđava) nastao je znatno ranije, vjerovatno u vrijeme kada se na Drini ustalila granica izmedu Srbije i Bosne, tj. u drugoj polovini XIII ili na početku XIV vijeka. Podignut je na pogodnom mjestu gdje Drina polako ulazi u plodnu ravnicu i gdje su od davnina prolazili i ukrštali se važni putevi, od kojih je posebno važan onaj što je vodio od Dubrovnika i Vrhbosne (preko Romanije i Drinjače) i dolinom Drine do njenog ušća, pa dalje za Sirmium (Sremsku Mitrovicu).

O davanju imena Zvonik (Zvornik) postoje nekoliko verzija. Po prvoj verziji grad je mogao dobiti ime po nekom usamljenom zvoniku kakve porušene crkve, koja je stajala na mjestu današf\ieg gradskog područja Gornjeg grada ili njegovoj blizini. Zvonik je morao biti viđen sa mnogo strana i iz veće daljine, te je tako služio okolnom stanovništvu kao objekat za orijentaciju. Po njemu je mjesto gdje se nalazio dobilo ime Zvonik, pa i grad koji je tu podignut. Kako su u to vrijeme sjeveroistočnu Bosnu držali Mađari, pretpostavlja se da je crkva sa zvonikom podignuta krajem XII ili početkom XIII vijeka dok još katolička crkva nije dobila u narodnoj bosanskoj crkvi nepomirljivog neprijatelja. Pod pritiskom njenih pristalica (patarena) u prvoj polovini XIII vijeka pretpostavlja se daje crkva porušena, a {\jen zvonik ostao da prkosi buri i vjetru i služi okolnom stanovništvu kao putokaz. Svakako je trebalo da prođe nekoliko decenija pa da se mjesto na kome je ostao prozove Zvonikom, a to bi nam poslužilo i kao podatak da pretpostavimo da je stari grad Zvornik podignut krajem XIII ili početkom XIV vijeka.

Po drugoj verziji koju zastupa dr. Desanka Kovačević Kojić grad je dobio ime po zvoniku franjevačkog samostana koji je podignut početkom XV vijeka u Zvorniku na Fetiji. Po trećoj verziji Zvonik (Zvornik) je dobio ime po tome što teren na kome je podignut, kada se gleda sa druge obale Drine, ima oblik zvona. Po jednoj od verzija Zvornik se prvobitno zvao Izvornik, dobivši to ime po izvoru pitke vode oko koje je nastala ljudska nastamba. Vremenom je u izgovoru otpao prvi glas u riječi ( i ), te ostalo samo Zvornik.

Tačnih podataka o vremenu podizanja starog zvorničkog grada (tvrđave) i njegovim graditeljima, kao što je rečeno, nema. Pretpostavlja se da je podignut krajem XIII ili početkom XIV vijeka i da su ga podigli bosanski feudalci ili Mađari. Osmanlije su ga znatno proširile i utvrdile.

Poslije okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine Austro-Ugarska ga je obnovila i utvrdila kao pogranično mjesto prema Srbiji i njegove zidove prilagodila tadašnjem načinu ratovanja. Imao je važnost borbenog objekta sve do 1918. godine. U periodu izmedu dva rata, do 1934. godme, u Donjem gradu bila je artiljerija bivše jugoslovenske vojske, kada je konačno napušten i prepušten zubu vremena. U Drugom svjetskom ratu ponovo je dobio određenu ulogu kao utvrđenje okupatora i njegovih saradnika.

Stari zvornički grad (tvrđava) činio je jednu cjelinu iako su se u njemu razlikovala tri dijela: Gornji, Srednji i Donji grad .. Gornji grad se nalazi na platou brda što ima oblik zvona, odnosno iznad njegovih zidina,

Donji pored Drine i puta koji vodi pored nje, a prostor između Donjeg i Gornjeg grada počevši od Starog dvorca (Velika kula) pa dolJe do litica Donjeg grada je Srednji grad. Na ulazu u Donji grad i sa sjeverne strane i južne nalazile su se velike kule sa kapijama i stražarskim mjestima.

Početkom XV vijeka sjeverno od Zvorničke tvrđave (van zidina Starog grada) formirala se i podgrađe Podzvonik (današnji Zvornik), koji je najveći uspon u srednjem vijeku (u predosmanskom periodu) imao u prvoj polovini 15. vijeka. Podgrađe Zvornika bilaj e tada poznata varoš, sa preko 2000 stanovnika i ubrajala se u gradove srednje veličine u Evropi, koji su prema savremenoj kategorizaciji brojali izmedu 2000 i 10000 stanovnika”. U Zvorniku i Visokom su se u prvoj polovini 15.vijeka razvile najjače dubrovačke naseobine (kolonije) na području srednjovjekovne Bosne, koje su povoljno uticale na njihovo privredno aktiviranje. Ova dva grada bila su tada i najveći centri trgovine u Bosni.

Prvenstveno je Srebrenica i blizina njenog rudnika povoljno uticala na okupljanje Dubrovčana u Zvorniku, prije svega njihovih trgovaca i zanatlija, kojih je najviše u Zvorniku bilo 1428. godine (238). Usponu Zvornika doprinio je i njegov povoljan položaj na raskrsnici važnijih puteva za Srbiju, Mađarsku i Bosnu, te je on, uistinu, postao polazna tačka za trgovinu i važno trgovinsko središte današnjeg Podrinja.

S obzirom na to daje glavno zanimanje Dubrovčana bila trgovina, oni su se koristili brojnim pogodnostima Zvornika i u njemu postepeno formirali uporište za svoju trgovinu na široj osnovi. U trgovini dubrovačkih trgovaca srebro i olovo zauzimali su posebno mjesto. Pored Dubrovčana i domaći ljudi su učestvovali u trgovini i zanatstvu. Iz drugih mjesta donosili su tkanine, pribor za jelo, pojaseve, dugmad, oružje, opremu za konje, dijelove odjeće itd. U to vrijeme u gradu je bilo dosta imućnijih kuća. U njima se 1426. godine pominju ćilimi, zavjese i ogledala ukrašena velikim maramama izradjenim na bosanski način.

Kao razvijeno gradsko naselje Zvornik je bio privlačan ne samo za trgovce već i za dubrovačke zanatlije. Najviše je bilo podstrigača sukna i krojača, bila su i dva mesara, pet zlatara i po jedan kožuhar, obućar i brodar.  Oni su, nesumnjivo, doprinijeli razvoju zanatstva u gradu, u koje se uključuju i starosjedioci.

U prvoj polovini 15.vijeka podignuti su samostan i franjevačka crkva u Zvorniku (na Fetiji), koji se prvi put porninju u dubrovačkim izvorima 1423. godine, i to je do sada najranija pouzdana vijest o njihovom postojanju”. Prestali su sa radom 1539. godine, kada su franjevci zvono crkve i poznatu Gospinu sliku iz samostana prenijeli u Gornju Tuzlu.

Samostan sa crkvom nalazio se na uzvišici neposredno iznad današnjeg centra grada, za oko 15 metara visinske razlike. Osmanlije su u XVI vijeku franjevačku crkvu u Zvorniku pretvorili u Fethija džamiju, ne dirajući inače građevinu, osim što su zapadni ulaz zazidali, a otvorili drugi sa sjeverne strane. Ona je vremenom sve više propadala iako je bilo pokušaja od strane Austrije poslije 1878. godine da se ponovo pretvori u hrišćansku bogomolju. Po završetku II svjetskog rata crkva je srušena, a materijal upotrijebljen u druge svrhe, prvenstveno za izgradnju hambara (čardaka) za žito na lokaciji bivšeg vojnog logora (Lagera) u Zvorniku. U nekim istorijskim izvorima ova crkva se pominje pod imenom Crkva sv. Marije.

Zvornik se slično ostalim srednjovjekovnim gradovima sastojao iz grada (sjedišta vlastele) i podgrada. U centru podgrada bio je trg gdje se odvijao sav poslovni i javni život. Trg je bio okružen kućama trgovaca i zanatlija, a u njima su se nalazile i njihove radnje. Naselje je imalo i svratište za putnike, carinarnicu i gostionu, kao i groblje. Na lokaciji sadašnje školske zgrade u Zamlazu, prilikom njene gradnje (1978.), pronadjene su grobne konstrukcije iz 14. i 15. vijeka ozidane kamenom i pokrivene polumermernim pločama sa reljefom mača, makaza i rozeta. Ploče su sačuvane i nalaze se u blizini škole.

Uporedo sa privrednim razvojem, Zvornik dobija sve odlike naprednog gradskog naselja koje se ogleda u uređenju gradske uprave, spoljnjem izgledu grada i u svim drugim oblicima svakodnevnog života.

Zato nije slučajno što su docnije Turci Osmanlije od njega napravili svoj administrativni centar, odnosno sandžak.

U predosmanskom periodu u Bosni i Hercegovini živjelo je isključivo slovensko stanovništvo, koje je pripadalo trima vjerskim skupinama (crkvama): katoličkoj, pravoslavnoj i Crkvi bosanskoj.

Poznato je da su zvorničko i srebreničko područje predstavljali oblasti u kojima su pristalice “Crkve bosanske” imali jaka uporišta. Međutim, zahvaljujući djelovanju franjevačkih misionara i njihovih samostana u Zvorniku, Srebrenici i Teočaku gotovo svi su još prije dolaska Osmanlija prevedeni u katoličku vjeru.

Odlomak iz djela: Mehmed Hudović, Zvornik –  Slike i bilješke iz prošlosti, Drugo izdanje, str. 7-15.

Priredio: Resul S. Mehmedović