Sigrid Hunke: Allahovo sunce nad Zapadom

Šezdesetih godina 20. stoljeća, njemačka učenjakinja po imenu Sigrid Hunke izazvala je intenzivnu raspravu svojom smjelom tvrdnjom da je islamska civilizacija igrala ključnu – i dugo zanemarenu – ulogu u oblikovanju zapadnog svijeta. Djelo Hunkeove, posebno njena knjiga Allahs Sonne über dem Abendland (Allahovo sunce nad Zapadom), tvrdilo je da Evropa duguje duboku zahvalnost muslimanskim doprinosima. Istovremeno je uputila oštru kritiku eurocentričnim i kršćanskim narativima historije koji su, po njenom mišljenju, marginalizirali utjecaj islama.

Ponovno otkrivanje islamskih doprinosa zapadnoj civilizaciji

U knjizi Allahs Sonne über dem Abendland (prvi put objavljena na njemačkom 1960. godine), Sigrid Hunke je nastojala osvijetliti često zaboravljeno naslijeđe srednjovjekovne islamske civilizacije u razvoju Evrope. Detaljno je opisala kako su, između 8. i 14. stoljeća, arapsko-muslimanski učenjaci sačuvali, unaprijedili i prenijeli znanje koje će kasnije potaknuti evropsku renesansu. “Naslijedili smo nauku i tehnologiju ne samo od Rima i Grčke, već i iz svijeta islamske misli. Zapad nesumnjivo mnogo duguje islamu,” napisala je Hunke, naglašavajući svoju tezu o zajedničkom civilizacijskom naslijeđu.

Hunkeova historijska analiza istakla je ključne primjere islamskog utjecaja. Ukazala je na muslimansku Španiju (Endelus) i Siciliju – srednjovjekovne evropske regije pod muslimanskom vlašću – kao ključne “mostove” koji povezuju Istok i Zapad. Tamo su djela drevnih grčkih filozofa, medicine, matematike i astronomije muslimanski učenjaci s grčkog prevodili i obogaćviali, prije nego što su stigla u latinsku Evropu. Daleko od pukih posrednika, Hunke je tvrdila da su islamski učenjaci aktivno inovirali. “Korištenjem svojih naučnih istraživanja i iskustava, muslimani su promijenili sirovi materijal koji su dobili od Grka u novo lice nauke. U stvari, muslimani su uspostavili ulogu iskustva u naučnom poduhvatu”, primijetila je, pripisujući islamskom svijetu pionirstvo eksperimentalnih metoda mnogo prije evropske naučne revolucije.

Osim nauke i filozofije, Allahs Sonne über dem Abendland slavi doprinose u umjetnosti, muzici i književnosti. Na primjer, Hunke je govorila o tome kako su srednjovjekovna evropska umjetnost i arhitektura crpile inspiraciju iz islamskih stilova i kako su trubadurske muzičke tradicije Evrope bile pod utjecajem arapskih poetskih formi. Sve su ove niti utkane u narativ koji islamsku civilizaciju prikazuje ne kao neprijateljsku “drugu stranu” na periferiji Evrope, već kao integralnog učesnika u razvoju zapadne civilizacije.

Izazivanje eurocentričnih i kršćanskih narativa

Djelo Hunkeove nije bilo samo katalog muslimanskih dostignuća; bilo je to i oštro osporavanje načina na koji se historija tradicionalno prikazivala u Evropi. Sama sebe je opisivala kao religijsku naučnicu koja se “smatra kritičarkom kršćanstva dok u isto vrijeme izražava divljenje prema islamu i arabizmu”, a Hunke je vjerovala da su eurocentrični kršćanski narativi umanjivali ili iskrivljavali ulogu islama. Tvrdila je da je srednjovjekovno kršćanstvo često prikazivalo islam kao prijetnju ili herezu, dok je istovremeno prisvajalo njegove intelektualne vrijednosti bez priznanja. Po Hunkeovoj, islamski utjecaj na Evropu bio je oslobađajući – izbavio je Evropu iz intelektualnih okova koje je nametala srednjovjekovna Crkva. Ostat će upamćena po provokativnim riječima: “Utjecaj koji su Arapi izvršili na Zapad bio je prvi korak u oslobađanju Evrope od kršćanstva.” Ova upečatljiva izjava odražava njeno uvjerenje da je dotok islamskog znanja pomogao Evropi da prevaziđe isključivo crkveno usmjeren pogled na svijet, čime se posijalo sjeme sekularnog i naučnog buđenja prosvjetiteljstva.

Hunke je također napadala ono što je smatrala duboko ukorijenjenim predrasudama i stereotipima o islamu i Arapima u zapadnoj kulturi. U kasnijim djelima – uključujući knjigu iz 1990. godine znakovitog naslova Allah ist ganz anders: Enthüllung von 1001 Vorurteilen über die Araber (Allah je sasvim drugačiji: Otkrivanje 1001 predrasude o Arapima) – pokušala je razotkriti uobičajene zapadne zablude. Isticala je, na primjer, da vrijednosti koje se često slave kao zapadne – poput vjerske tolerancije, racionalnog istraživanja i viteške etike – imaju paralele ili korijene u muslimanskom svijetu. Hunke i istomišljenici naglašavali su da je islamska civilizacija, posebno tokom svog zlatnog doba, bila obilježena naučnom otvorenošću i inovacijama, za razliku od stagnacije koja se često pripisuje evropskom “mračnom dobu”. Pristupom islamskoj kulturi “izvan okvira” evropske dogme, Hunke je tvrdila da se može uvidjeti koliko “Zapad nesumnjivo duguje islamu” u svom intelektualnom i kulturnom razvoju.

Takve tvrdnje izazvale su dominantni eurocentrični narativ da je zapadna civilizacija napredovala isključivo zahvaljujući svom grčko-rimskom i kršćanskom naslijeđu. Umjesto toga, Hunke je tvrdila da je srednjovjekovni muslimanski svijet bio pionirska, civilizirajuća sila koja je pomogla da Evropa krene naprijed. Ova revizionistička pozicija izazvala je i pohvale i oštre kritike.

Prijem, kontroverze i trajan utjecaj

Po objavljivanju, Allahs Sonne über dem Abendland naišla je na pozitivan prijem izvan Evrope. Knjiga je prevedena na francuski, arapski, perzijski i turski jezik, šireći ideje Hunkeove širom Mediterana i šire. U arapskom svijetu, slavili su je zbog “činjenja pravde islamskoj civilizaciji” isticanjem arapsko-islamskog naslijeđa koje je zapadna historiografija dugo ignorirala. Prestižni Univerzitet al-Azhar u Kairu proglasio je Sigrid Hunke počasnim članom svog Vrhovnog savjeta za islamska pitanja. Godine 1988. egipatska vlada joj je dodijelila nagradu “Pour le Mérite” za umjetnost i nauku, kao priznanje koliko je njeno djelo pozitivno prihvaćeno u muslimanskim zemljama.

Reakcije u Evropi, međutim, bile su mnogo podijeljenije – i ponekad žestoke. Mnogi akademici su priznali da je Hunke popularizirala važnu korekciju: priznanje da su islamski učenjaci sačuvali i proširili grčko znanje, prenoseći ga u srednjovjekovnu Evropu. Do kraja 20. stoljeća, među historičarima je postalo široko prihvaćeno da su prevodioci u muslimanskoj Španiji i Siciliji igrali ključnu ulogu u evropskom intelektualnom preporodu. No kritičari su tvrdili da je Hunke romantizirala islamsku ulogu i umanjila druge faktore. Neki su istakli da je njeno prikazivanje graničilo s uzdizanjem islama iznad srednjovjekovnog kršćanstva, stav koji su smatrali ideološki motiviranim.

U posljednjim decenijama, nekoliko učenjaka i političara žestoko je kritikovalo tezu Hunkeove. Francuski historičar Sylvain Gouguenheim, u kontroverznoj knjizi iz 2008. o srednjovjekovnom znanju, opisao je Hunkeinu knjigu kao “hvalospjev superiornosti islama nad kršćanstvom” i naglasio da ju je napisala intelektualka iz nacističkog doba s političkom agendom. Slično tome, holandski političar Geert Wilders – poznat po svom oštrom antiislamskom stavu – označio je Hunkeovu kao simbol onoga što on naziva “mitom” o islamskim doprinosima. Upozorio je na njenu SS prošlost i odbacio njene zaključke kao “pogrešnu tezu” koja je “postala široko prihvaćena među zapadnim liderima željnim da udovolje grandioznim pretenzijama islama”. Takve kritike tvrde da bi zvanična historija trebala priznati druge izvore (poput vizantijskih grčkih učenjaka ili kasnosrednjovjekovnih evropskih monaha) za prenošenje klasičnog znanja, a ne islam – efektivno ponovo uspostavljajući eurocentričnu sliku.

Ipak, uprkos kontroverzama, osnovna poruka Hunkeove nesumnjivo je ostavila trajan trag u popularnoj historijskoj svijesti. Njeno djelo je pomoglo otvoriti put za nijansiranije historije koje uključuju islamsku civilizaciju kao sastavni dio globalne priče. Danas je uobičajeno u udžbenicima priznati kako su algebra, optika i medicinsko znanje iz muslimanskog svijeta obogatili Evropu, ili kako su ličnosti poput Averroesa (Ibn Rušda) i Avicene (Ibn Sine) utjecale na zapadnu misao. U tom smislu, Sigrid Hunke je uspjela pokrenuti raspravu koja je izazvala samozadovoljna uvjerenja.

Naslijeđe Hunkeove ostaje složeno. S jedne strane, hvaljena je kao pionirka koja je pomogla zapadnim čitaocima da cijene zajedničko naslijeđe s islamskim svijetom – rani glas protiv koncepta “sukoba civilizacija”. S druge strane, njeni motivi i metode gledaju se s oprezom, zapleteni kako jesu u ideološke sukobe Evrope 20. stoljeća. Jasno je da je njeno djelo otvorilo provokativnu liniju istraživanja. Kako moderna nauka nastavlja istraživati isprepletene historije Istoka i Zapada, smjela teza Sigrid Hunke – da je uspon Evrope dugovao “pionirskom, civilizacijskom islamu” – predstavlja izazov svakoj civilizaciji koja pokušava izbrisati druge iz historije.

Piše: Resul Mehmedović